درنگی مقایسه‌ای بر قاعده تلف مبیع قبل از قبض در ماده 387 قانون مدنی (مطالعه تطبیقی در فقه امامی، حقوق ایران و کنوانسیون بیع بین المللی)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مفید قم

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مفید.

چکیده

ماده )387( قانون مدنی به پیروی از اندیشمندان فقه امامی، در صورت تلف مبیع پیش از تسلیم به مشتری و بدون تعدی و تفریط بایع، حکم به انفساخ بیع کرده است. حال سؤال این است که این حکم معتبر است یا خیر و بر فرض اعتبار آیا حکم یاد شده در مورد تلف ثمن قبل از قبض نیز مجری است؟ این جستار با نقد مستندات حکم به این نتیجه رسیده که این مستندات از استحکام لازم برخوردار نیست. بر اساس دیدگاه برگزیده نویسندگان مبنی بر عدم انجبار ضعف سند به عمل مشهور، عدم اثبات بنای عقلا در مورد اختصاص زیان ناشی از تلف به بایع، محتمل المدرک بودن اجماع ادعایی و نیز به دلیل انتقال مالکیت به مجرد انعقاد عقد، مشتری باید متحمل زیان گردد و حکم مندرج در ماده (387) استثنایی بوده و سایر مواد قانون مدنی از مبنای آن، پیروی نکرده است. شایان ذکر است که کنوانسیون بیع بین المللی نیز با حکم مزبور موافقت نموده و علیرغم تأیید انتقال مالکیت بمجرد انعقاد عقد، انتقال ضمان به مشتری پیش از تسلیم مبیع را نپذیرفته است.

تازه های تحقیق

با توجه به مباحث مطرح شده، می‌توان نتیجه گرفت که موارد تطبیق حکم تلف مبیع قبل از قبض و گستره‌ی آن از دیدگاه فقها بسته به مدرک و مستند آن متفاوت است. با این بیان که از دیدگاه فقیهانی که مدرک و مستند حکم را روایت و اجماع می‌دانند این حکم تنها مختص قرارداد بیع است. این تذکر لازم است که تسری حکم از مبیع به ثمن از دیدگاه این دسته از فقیهان به نحوه‌ی تفسیر و تأویل ایشان از روایت عقبة بن خالد آن هم در صورت منجبر دانستن ضعف سند آن به عمل اصحاب بستگی دارد. از دیدگاه آن دسته از فقیهانی هم که مدرک و مستند حکم را بنای خردمندان می‌دانند گستره‌ی آن وسیع‌تر است و حسب مورد شامل تلف ثمن پیش از تسلیم و حتی تلف عوض پیش از تسلیم در همه‌ی قراردادهای معاوضی می‌گردد. البته صحت این برداشت منوط به این است که بنای خردمندان در همه‌ی این موارد به اثبات برسد؛ چراکه از دیدگاه نگارندگان اگر بنای خردمندان در مورد تلف مبیع و یا علاوه بر آن در مورد تلف ثمن نیز به اثبات برسد، از آنجا که دایره امضا نمی‌تواند از دایره ممضی گسترده­تر باشد، نمی‌توان از این بنا اطلاق گیری نمود و در مورد اول آن را به تلف ثمن پیش از تسلیم و در مورد دوم آن را به تلف عوض در سایر قراردادهای معاوضی تسری داد.

از دیدگاه نگارندگان با توجه به عدم استحکام لازم مستندات روایی حکم به علت ضعف سندی روایت نبوی و روایت عقبة بن خالد با استناد به مبنای عدم انجبار ضعف سند به عمل مشهور و نیز ضعف دلالی روایت‌های برید بن معاویه، ابن حجاج کرخی و علی بن یقطین و همچنین با توجه اینکه بنای عقلا در زمینه مورد بحث به اثبات نرسیده و بر فرض اثبات هم در مورد کفایت عدم ردع و یا نیاز به امضای صریح شارع بین فقیهان امامی اختلاف نظر وجود دارد و علاوه بر این موارد، با توجه به اینکه اجماع استنادی از زمره اجماعات معتبر اصول فقه نبوده و علاوه بر محتمل المدرک بودن، فقیهان نامداری همچون شیخ مفید، سید مرتضی و سلار دیلمی هم بر ضامن بودن مشتری در سه روز اول پس از عقد بیع و قبل از تلف معتقد شده‌اند، حکم مورد بحث معتبر نیست و در فرض اعتبار نیز با توجه به تعبدی بودن انفساخ آنا مائی عقد بیع قبل از تلف و با عنایت به دیدگاه مشهور فقیهان امامی مبنی بر سببیت تام عقد برای تحقق ملکیت و عدم توقف آن بر قبض، حکم مذکور استثنایی بر قواعد عمومی قراردادها محسوب می‌گردد.

از ظهور لفظی و عرفی مبیع در مثمن و استثنائی بودن انفساخ بیع و عدم اثبات سیره عقلا و عدم جواز اطلاق گیری و توسیع دایره امضا از ممضی در فرض اثبات سیره عقلا چنین نتیجه‌گیری می‌شود که این حکم در موارد تلف ثمن قبل از قبض جاری نمی‌گردد.

همچنین با بررسی‌های به عمل آمده در مواد قانون مدنی، می‌توان دریافت که حکم مندرج در ماده (387) این قانون استثنایی بوده و سایر مواد قانون مدنی از مبنای آن، پیروی ننموده است. بررسی مقررات کنوانسیون بیع بین المللی نیز از جهت انتقال ضمان با دیدگاه مشهور فقیهان امامی و ماده (387) ق.م. ایران هماهنگ است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Contemplation on the Rule regarding the Destruction of the Object of the Sale before Delivery in Article 387 of the Iranian Civil Code: A Comparative Study of Imamiah Jurisprudence, Iranian Law and CISG

نویسندگان [English]

  • Sayyed Abdol Motalleb Ahmad Zade Bazzaz 1
  • Sayyed Mohammad Hadi Ghabooli Dorafshan 2
  • sayyed mohammad sadegh Ghabooli Dorafshan 3
چکیده [English]

 
Abstract
Article 387 of the Iranian Civil Code, following the Imamiah thinkers, has prescribed the termination of sale in the case of the destruction of sold object before delivery to buyer without seller's encroachment or negligence. Now, the question is whether this rule is valid, and if the answer is affirmative, is the aforementioned rule applicable in case of price loss before delivery as well? Criticizing the grounds of this rule, this paper has concluded that they are not of sufficient strength. Accordingly, based on the opinion selected by the authors namely the failure of compensation for the weakness of source by the conduct of famous Imamiah jurists, absence of the conduct of wise men for imposing the losses resulted from loss on the seller, possibility of the claimed idjma (unanimity) to have a proof as well as the immediate transfer of ownership upon the contract conclusion, the buyer must suffer the losses. Correspondingly, the rule of article 387 is exceptional and its basis has not been followed by other articles of the Civil Code. It is noteworthy that the Convention on International Sale of Goods (CISG) has adopted this rule and despite confirming the immediate transfer of ownership upon the contract conclusion, has not accepted the transfer of risk to the buyer before delivery.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Destruction of the Sold Object
  • Delivery
  • Imamiah Jurisprudence
  • Article 387 of the Civil Code
  • CISG

مراجع

1. احسایى، ابن ابى جمهور، 1405 ق، عوالی اللئالی العزیزیة، قم، دار سید الشهداء للنشر.
2. امامی، سید حسن، بی‌تا ،حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیه.
3. انصاری، مرتضی، 1415 ق، کتاب المکاسب، قم، کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری. ج2 و ج3 و ج4 و ج5
4. بحر العلوم، سید محمد، 1403 ق، بلغة الفقیه، تهران، منشورات مکتبة الصادق.
5. بحرانی، یوسف، 1405 ق، الحدائق الناضره، قم، دفتر انتشارات اسلامی،ج 19 و20
6. بحرانی‌آل‌عصفور، حسین، 1421 ق، ‌سداد العباد و رشاد العباد، قم، کتابفروشی محلاتی.
7. _______ ، بی‌تا، الانوار اللوامع­، قم، مجمع­البحوث العلمیه.
8. بهبهانی، محمد باقر، 1419 ق، حاشیة علی مدارک الاحکام، قم، موسسه آل البیت (ع).
9. جعفری لنگرودی، محمد جعفر، 1391 ش، الفارق (دایرة المعارف عمومی حقوق)، تهران، گنج دانش.
10. جعفری، محمد تقی، 1419 ق، رسائل فقهی، تهران، منشورات کرامت.
11. جعفری‌لنگرودی، محمد‌جعفر، 1377 ش، ترمینولوژی‌حقوق، تهران، کتابخانه‌گنج‌دانش.
12. جمعی از نویسندگان، 1374 ش، تفسیری بر حقوق بیع بین المللی، ترجمه مهراب داراب پور، تهران، انتشارات گنج دانش، ج3.
13. حرعاملی، محمد بن‌حسن، 1417 ق ،وسائل الشیعة، قم، مؤسسه‌آل‌البیت‌(ع).
14. ________، 1414 ق، هدایةالامة، مشهد، مجمع‌البحوث‌الاسلامیه.
15. حسینی روحانی، سید صادق، 1412 ق، فقه الصادق (ع)، قم،دارالکتاب.
16. حلی، جمال الدین، 1407، المهذب البارع فی­شرح مختصر النافع، قم، دفتر انتشارات­اسلامی.
17. حلی، شمس الدین محمد، 1424 ق، معالم الدین، قم، موسسه‌امام صادق (ع).
18. خمینی، سید روح الله، 1421 ق، کتاب البیع، تهران، مؤسسه‌تنظیم و نشرآثار‌ امام خمینی. ج1و ج5
19. خوانساری،­سید احمد، 1405 ق، جامع المدارک فی­شرح­مختصر­النافع، قم، مؤسسه­اسماعیلیان.
20. خویی، سید ابوالقاسم، بی‌تا، مصباح الفقاهه، بی­جا، بی­نا.
21. رشتی، میرزا حبیب الله، 1311 ش، کتاب الاجاره، بی­جا، بی­نا.
22. سبحانی، جعفر، 1435 ق، الایضاحات السنیه للقواعد الفقهیه، قم، مؤسسةالامام ‌الصادق (ع).
23. ________، درس خارج فقه مورخه 12/11/1388.
24. سید مرتضی، علی، 1415 ق، الانتصار فی انفرادات الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
25. شاهی، جعفر، مرندی، محمد رضا، 1396ش، نگرشی تطبیقی به نهاد ضمان معاوضی عقد بیع در حقوق ایران و آلمان، مجله مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، ش 3/1.
26. شبیری زنجانی، 1419 ق، کتاب النکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رای پرداز.
27. شهید­ اول، محمد بن مکی، 1417 ق، الدروس­الشرعیه­فی­فقه­الامامیه، قم، دفتر انتشارات­اسلامی.
28. شهید ثانی، زین­الدین­بن­علی، 1413 ق، مسالک­الأفهام­إلی­تنقیح­شرائع­الاسلام، قم، موسسه­المعارف­الاسلامیه.
29. شهیدی، مهدی، 1384 ش، حقوق مدنی 6-عقود معین 1، تهران، مجد.
30. ________، 1390 ش، تشکیل قراردادها و تعهدات، تهران: مجمع علمی و فرهنگی مجد.
31. صاحب­جواهر، محمدحسن، 1404 ق، جواهرالکلام­فی­شرح­شرایع­الاسلام، بیروت، دار احیاء­التراث­العربی.  ج23 و ج24.
32. صفایی و دیگران، 1384 ش، حقوق بیع بین المللی با مطالعه تطبیقی، تهران، دانشگاه تهران.
33. طاهری، حبیب الله‌، 1418 ق، حقوق مدنی، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ج 4.
34. طباطبائی، سید علی، 1418 ق، ریاض­المسائل­فی­تحقیق­الاحکام­بالدلائل، قم، موسسه­آل البیت.
35. طباطبایی­قمی، سید تقی، 1400 ق، دراساتنا من الفقه الجعفری، قم، مطبعة الخیام.
36. طباطبایی­قمی، سید تقی، 1413 ق، عمدة المطالب­فی­التعلیق­علی­المکاسب، قم، کتابفروشی­محلاتی.
37. طباطبایی­قمی، سید حسن، 1415 ق، کتاب الحج، قم، مطبعة باقری.
38. طوسی، ابوجعفر، 1407 ق، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
39. عاملی، سید جواد، 1419 ق، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ج14.
40. عاملی، سید محمد حسین، 1427 ق، الزبده الفقهیه فی شرح الروضه البهیه، قم، دارالفقه.
41. عبداللهی نژاد، کریم، 1388 ش، قواعدی از فقه، قم، بوستان کتاب.
42. عدل، مصطفی (منصور السلطنه)، 1342ش، حقوق مدنی، تهران،مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
43. علامه­حلی، حسن­بن­یوسف، 1413 ق، مختلف­الشیعه ­فی­احکام­الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
44. ________، 1420 ق، تحریرالاحکام الشرعیه، قم، مؤسسه امام صادق.
45. فاضل­آبی، حسن­، 1417 ق، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
46. فیاض‌کابلی،‌ محمد اسحاق، بی‌تا، تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی، قم، انتشارات محلاتی.
47. فیض­کاشانی، ملا محسن،1429 ق، معتصم­الشیعه ­فی­احکام­الشریعه، تهران، مدرسه­عالی­شهید­مطهری.
48. قبولی درافشان، سید محمد هادی، 1395 ش، مفهوم بیع و تمایز آن از سایر قراردادها در حقوق ایران با بررسی تطبیقی در حقوق انگلیس، تهران، انتشارات مجد.
49. کاتوزیان، ناصر، 1353 ش، حقوق مدنی-عقود معین 1، تهران، انتشارات‌دانشگاه‌تهران.
50. ________، 1378 ش، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران، نشر میزان.
51. ________، 1380 ش، قواعد عمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار.
52. ________، 1384 ش، دوره عقود معین (1)، تهران، شرکت سهامی انتشار.
53. کاشانی، ملاحبیب­الله، 1404 ق، تسهیل المسالک الی المدارک، قم، المطبعة العلمیة.
54. کاشف الغطاء، مهدی، بی‌تا، مورد الانام فی شرح شرایع الاسلام، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء.
55. کاظمی­تستری، اسدالله، بی‌تا، مقایس­الانوار و نفائس­الاسرار، قم، مؤسسه­آل البیت.
56. کلینی، محمد بن یعقوب، 1429 ق، کافی، قم، دارالحدیث.
57. مامقانی، ملا عبدالله،1350 ش، نهایه المقال فی تکمله غایه الآمال، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه.
58. مجلسی، محمد باقر، 1406 ق، ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی.ج10 و ج11.
59. محقق سبزواری، محمد باقر، 1247 ق، ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد، قم،موسسه‌آل‌البیت.
60. محقق­حلی، نجم الدین، 1408 ق، شرائع­الاسلام­فی­مسائل­الحلال­و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
61. محقق‌داماد، سید‌‌ مصطفی، 1406 ق، قواعد فقه، تهران، مرکز‌‌‌‌نشر علوم اسلامى.
62. محمدی، ابوالحسن، 1389 ش، قواعد فقه، تهران، نشر میزان.
63. مراغی، سید میر عبدالفتاح، 1417 ق، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
64. مصطفوی، سید محمد کاظم، 1421 ق، مائة قاعده فقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
65. مظفری، محبت؛ محمدی، پژمان، 1395 ش، تحلیل اقتصادی قاعدۀ تلف مورد معامله پیش از تسلیم، مجله مطالعات حقوق خصوصی، ش4.
66. مکارم‌شیرازی،‌ناصر، 1411 ق ‌، القواعد ‌‌الفقهیه، قم، مدرسه‌ امام‌ امیرالمؤمنین علیه السلام.
67. موسوی بجنوردی، سید حسن، 1419 ق، القواعد الفقهیه، قم، نشر الهادی. ج2.
68. موسوی بجنوردی، سید محمد، 1401 ق، قواعد فقهیه، تهران،مؤسسه عروج.
69. نائینی، میرزا محمد حسین، 1373 ش، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، تهران، المکتبه المحمدیه.
70. نراقی، مولی احمد، 1415 ق، مستند‌الشیعه‌فی‌احکام‌الشریعه، قم،­مؤسسه‌آل‌البیت‌(ع).
71. _________، 1417 ق، عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، قم، دفتر تبلیغات.
72. Atiyah‌ (2010), Sale of Goods‌, London‌, Longman, 12th ed.
73. Benjamin (1997), Sale of Goods, London, Sweet & Maxwell11th ed
74. Chitty On Contracts (General Principles), (1968), London‌, Sweet & Maxwell, 23th ed, vol. 2
75. Honnold, John (1991), Uniform Law for International Sales under the (1980), United Nations Convention, Boston 3rded.
76. Sale of Goods (SGA) Act (1979).
77. Schlechtriem, Peter (1998), Commentary on the UN Convention on the International Sale of Goods, Translated by G. Thomas, Oxford, Oxford University Press.
78. Un Convention on Contracts for the International Sale of Goods (CISG), (1980).
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار