تشخیص قتل شبه عمدی در فقه امامیه و نظام های حقوقی ایران و فرانسه

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان، واحد خوراسگان

2 دانشیار گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اصفهان، واحد خوراسگان.

3 استادیار گروه حقوق، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان، واحد خوراسگان.

10.22091/csiw.2021.3886.1489

چکیده

یکی از اقسام قتل که غالباً با ابهامات روبرو و تشخیص آن محل اختلاف است قتل شبه عمدی است، زیرا تلفیقی است از دو نوع عمدی و خطای محض. از آن جهت که مرتکب قصد فعل دارد، شبیه عمد و از آن جهت که اراده کشتن نکرده شبیه خطای محض است. از این رو به آن قتل الشبیه نیز گفته اند. سوال این است که قتل شبه عمدی در سه نظام حقوقی بالا چه مفهومی دارد؟ تطبیقاً پاسخ می دهیم: در متون فقهی آمده است(و ضابط الشبیه ان یکون عامداً فی فعله و مخطئاً فی قصده). در حقوق جزای ایران نیز قتل شبه عمدی کشتنی است که مرتکب قصد رفتار غیر کشنده دارد لکن قصد قتل ندارد. متن ماده  (3-121) قانون فرانسه نیز چنین است: هیچ جنایت یا جنحه ای بدون قصد ارتکاب آن وجود ندارد با این حال هنگامی که قانون پیش بینی می نماید به خطر انداختن ارادی دیگری جنحه به شمار می رود. وجه اشتراک در هر سه نظام عمد در رفتار نوعاً غیرکشنده و عدم اراده کشتن است. بین متون فقهی امامیه و قانون مجازات اسلامی 1392 وجه افتراقی وجود ندارد اما در فقه امامیه و حقوق جزای ایران، قتل غیر عمد به شبه عمدی و خطای محض تقسیم و در حقوق جزای فرانسه این تقسیم بندی نیامده و صرفاً واژه قتل غیر عمد بکار رفته است. رویکرد این مقاله مطالعه تطبیقی اصول و قواعد سه نظام جزایی بالا خواهد بود.

تازه های تحقیق

قتل شبه عمد عبارت است از قتلی که بدون قصد به وجود می آید یا این که قصد بر انجام عملی تعلق گرفته است که معمولا چنین اعمالی موجب سلب حیات نمی شود.

  • در قتل شبه عمد قصد فعل مثلا زدن وجود دارد ولی قصد نتیجه که همان قتل است در میان نیست.
  • در قتل شبیه عمد قاتل نسبت به ارتکاب فعل قاصد است ولی نسبت به وقوع نتیجه قاصد نیست.
  • از قتل شبه عمدی به تعابیر دیگری مانند قتل عمد خطائی، قتل عمد خطای عمدی، قتل الشبیه نیز یاد شده است.
  • ماده (291) ق م ا مصوب 1392 نیز همانند بند ب ماده (295) ق م ا منسوخ 1370 ه.ش مبین آن است که عنصر قصد، در شبیه عمد محسوب شدن عمل ارتکابی نقش اساسی دارد. یعنی از آن جهت که قصد رفتار وجود دارد شبیه عمد است و از آن جهت که قصد کشتن (نتیجه) در میان نیست شبیه خطای محض است.
  • براساس ضابطه و تعریف، قتل ناشی از حادثه رانندگی از نوع خطای محض محسوب می شود؛ لکن به لحاظ تعدی یا تفریط ـ که از آن به بی احتیاطی یا بی مبالاتی یا عدم مهارت و عدم رعایت مقررات یاد می شود. ـ این قتل، در ق م ا مصوب 1370 در حکم شبیه عمد و در ق م ا مصوب 1392 از نوع شبیه عمد محسوب شده است. در هر حال از آنجا که در این نوع قتل تقصیر و تفریط به نفس وجود دارد، این قتل از نظر فقهی نیز شبه عمدی محسوب می‌شود.
  • با این وجود مقنن ایران در ماده (291) ق م ا 1392 در شرح معیارهائی که قتل را شبه عمدی محسوب می نمایند در بند ب ماده (291) موارد موضوع ماده (302) همین قانون را برغم آنکه منطبق با تعریف عمد هم واقع شوند یعنی مرتکب عامداً فی فعله و قصده هم باشد جنایت را اعم از قتل و دون قتل شبه عمدی به حساب آورده و موجب ضمان دیه دانسته و حکم قصاص را بر رفتار جانی بار ننموده است. بند ب ماده (291) مرقوم در مقام بیان یکی از معیارهای جنایت شبه عمدی اعم از قتل و دون قتل مقرر می دارد: هر گاه مرتکب جهل به موضوع داشته باشد مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شئ یا حیوان یا افراد مشمول ماده (302) همین قانون است به مجنی علیه وارد نماید این معیار در ماده (303) همین قانون و نیز در ماده (295) قانون منسوخ مجازات اسلامی 1370 و تبصره (2) آن هم آورده شده بود.
  • در فقه امامیه نیز از آنجا که درباره ضابطه قتل شبیه عمدی آمده است که: و ضابط الشبیه ان یکون عامداً فی فعله و مخطئاً فی قصده به این معنا که مرتکب قصد فعل غیر کشنده را بر روی منجی علیه دارد ولی قصد نتیجه (کشتن) را ندارد تفاوتی با متون قانونی 1370 (منسوخ) و 1392 (قانون حاکم فعلی) دیده نمی شود. بلکه این مواد دقیقاً مقتبس و برگرفته از متون و فتاوای معتبر فقهی می باشد.
  • در حقوق جزای فرانسه هم، از آنجا که در ماده (3-121) مصوب 1992 آمده است که هیچ جنایت و جنحه ای بدون قصد ارتکاب واقع نمی شود، معذلک در صورت عدم احتیاط یا اهمال یا تعریض ارادی شخصی در خطر بدون قوه قاهره جنحه واقع می شود، قصد انجام فعل غیر کشنده بدون قصد و اراده نتیجه (کشتن)، در صورتیکه نتیجه حاصل شود، قتل غیر عمدی به حساب می آید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Identification of Quasi-Intentional Murder in Imamiyah Jurisprudence and the Legal Systems of Iran and France

نویسندگان [English]

  • mahmood Hatami 1
  • Mahmood Malmir 2
  • Mohammad reza SHadmanfar 3
  • Javad Panjehpour 3
1 Ph. D. Candidate in Criminal Law and Criminology, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Khorasgan Branch.
2 Associate Professor, Department of Law, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Khorasgan Branch.
3 Assistant Professor, Department of Law, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Khorasgan Branch.
چکیده [English]

One of the types of murder which is often faced with ambiguity and on the diagnosis of which there are disagreements is the quasi-intentional murder. This is due to the fact that it is a combination of premediated and erroneous murder. Because the perpetrator has the intent to act, it is similar to premediated murder and since he/she has no in intent to kill, it is similar to erroneous murder; that is why it is called quasi-murder. The question is what is the meaning of quasi-intentional murder in the above legal systems? We answer it comparatively. In jurisprudential texts it is mentioned that “arrest the quasi-murderer if he has intent in his act or is wrongful in his intent”. In Iranian criminal law the quasi-intentional murder is a killing in which the perpetrator has the intent to perform a non-fatal behavior but has no intent to kill. The text of the Art. 121-3 of the French Criminal Code reads as follows: “There is no felony or misdemeanor in the absence of an intent to commit it. However, the deliberate endangering of others is a misdemeanor where the law so provides”. What is shared in these three systems is the typically non-fatal intention and lack of will to kill. There is no disagreement between Imamiyah jurisprudential texts and 2012 Islamic Criminal Code of Iran, but manslaughter is divided into quasi-intentional and erroneous murder in Imamiyah jurisprudence and Iranian criminal law; a division which is not mentioned in French criminal law and only the term manslaughter is used. The approach of this paper is the comparative study of principles and rules of the above three criminal law systems.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quasi-Intentional Murder
  • Mostly Non-Fatal Intention
  • Non-Intention to Result
  • Invoking Relationship

مراجع

  1. قرآن کریم
  2. ابن ادریس حلی ،محمد ، 1411ق ، السرائر ، قم ،موسسه نشر اسلامی .
  3. ابن رشد قرطبی، ابو ولید محمد ابن احمد ، 1975م ، بدایه المجتهد و نهایته المقتصد، مصر، مکتبه التجاره الکبری، چ4.
  4. بیهقی کیدری، قطب الدین محمد بن حسین، 1416ق ، إصباح الشیعۀ بمصباح الشریعۀ، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چ1.
  5. پرادل، ژان، 1386ش، جرایم علیه اشخاص( آسیب‌های جسمانی)، ترجمه مجید ادیب،تهران، انتشارات میزان، چ1.
  6. جعفری لنگرودی، محمد جعفر، 1378ش ، ترمینولوژی حقوق،تهران، گنج دانش، چ2 .
  7. چرمهینی، اکبر و همکاران، 1394ش، بررسی تطبیقی قتل درحقوق کیفری ایران و فرانسه، تهران، اولین همایش علوم انسانی اسلامی، چ1.
  8. حر عاملی ، محمد ابن حسن ، 1403ق، وسایل الشیعه، تهران، المکتبه الاسلامیه ، ، چ14.
  9. حلّی اسدی، حسن بن یوسف بن مطهر، 1413ق ، مختلف الشیعۀ فی أحکام الشریعۀ، قم، دفترانتشارات اسلامی، چ2.
  10. خالقی، علی، 1392ش، ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻌﻴﺎر ﻋﻤﺪی ﻧﻮﻋﻲ در ﻋﻨﺼﺮ رواﻧﻲ ﺟﺮم ﻗﺘﻞ(ﻣﻄﺎﻟﻌﺔ ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ)، مجله پژوهشنامه حقوق کیفری، سال4، ش1.
  11. خویى، سید ابوالقاسم ، 1422ق، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی ،چ2.
  12. دهخدا، علی اکبر، 1325ش، لغت نامه ، تهران، نشر دانشگاه تهران،چ1.
  13. راغب اصفهانی، ابی القاسم ابن محمد، 1372 ق ، المفردات فی غریب القرآن، تهران، مکتبه بوذرجمهری المصطفوی.
  14. روح الامینی، محمود، 1397ش، مطالعه تطبیقی جرم غیر عمدی در حقوق ایران و فرانسه، دانشگاه تربیت مدرس، فصلنامه پژوهش حقوق کیفری دوره 7، ش 24.
  15. شهید ثانی، زین الدین بن علی، 1413ق ، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسۀ المعارف الإسلامیۀ، قم، چ1.
  16. طوسی، محمد بن حسن، 1387ق، المبسوط فی فقه الإمامیۀ، تهران، المکتبۀ المرتضویۀ لإحیاء الآثار الجعفریۀ، چ3.
  17. علی آبادی، عبدالحسین، 1347ش، حقوق جنائی، تهران، چاپخانه بانک ملی، چ1.
  18. کریمی، حسین، 1365ش، موازین قضائی ازدیدگاه امام خمینی، قم، انتشارات شکوری.
  19. گرجی، ابوالقاسم، 1385ش، آیات الاحکام حقوقی و جزایی، تهران، نشر میزان، چ3.
  20. مازح،یاسر، 1419ق ، الفقه علی المذاهب الأربعۀ و مذهب أهل البیت علیهم السلام، بیروت، دار الثقلین، چ1.
  21. محقق حلّی ، جعفر بن حسن، 1408ق ، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، مؤسسه اسماعیلیان، چ2.
  22. مزروعی، رسول،1392ش، شرط مبسوط قانون مجازات اسلامی،، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، زیر نظر آیت الله هاشمی شاهرودی، چاپخانه صدر، چ1، ج1.
  23. مفید، محمّد بن محمد بن نعمان عکبری، 1413ق ، المقنعۀ، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چ1.
  24. مکی العاملی، محمد جمال الدین، 1410ق، اللمعه الدمشقیه، مکتب الزراوی، چ1.
  25. میرمحمدصادقی، حسین، 1398ش، جرائم علیه اشخاص، تهران، نشرمیزان، چ21.
  26. نجفی، محمد حسن، 1981م، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چ7،ج2،42،43.
  27. همدانی، سید محمدباقر، 1386ش، ترجمه تحریرالوسیله ، نشر دار العلم، چ4.
  28. Benlloch, GUILLERMO, (2004), Dictionnaire des sciences criminelles,Paris, Éditions Dalloz
  29. PENNEAU, JEAN.(1996), La réforme de la responsabilité médicale : responsabilité ou assurance, Paris, Éditions Dalloz, p87.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار