حاکمیّت مردم در اندیشه سیاسی غرب و اسلام؛ «نظام دموکراتیک» و «نظام مبتنی بر شریعت مقدس در قانون اساسی ایران»

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق عمومی دانشگاه قم

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه قم

چکیده

حاکمیّت مردم در اندیشه سیاسی غرب که در یک نظام دموکراتیک تجلی می‌یابد، از طریق شناسایی فرد به عنوان غایت آغاز می‌شود. در این اندیشه، فرد هویتی مستقل از جامعه و دولت دارد و تواناست تعریف خود از رابطه انسان با جهان هستی را ارائه نماید. بر همین اساس، حاکمیّت مردم، با مفهوم نمایندگی دولت درهم تنیده است و مردم در یک قرارداد اجتماعی، به تأسیس مبانی و اصول قانون اساسی می‌پردازند و مشروعیت قوانین و حکومت را ناشی از اراده و رضایت خود می‌پندارند. بدین ترتیب مهم‌ترین کارویژه­ی دولت این است که به نمایندگی پایبند باشد و حقوق و آزادی‌های مردم را تضمین نماید. در مبانی دینیِ قانون اساسی ایران رابطه مستقیمی میان حاکمیّت مردم و حاکمیّت خداوند مشاهده می‌شود. از یک سو، حاکمیّت الهی بدین معنا تلقی می‌شود که حق تعیین سرنوشت به عنوان یک حق الهی از سوی خداوند به مردم واگذار شده است. از سوی دیگر، مردم با پذیرش آزادانه­ی مبانی شریعت مقدس، حاکمیّت بر سرنوشت خویش را در چهارچوب مبانی دینی اسلام تعریف کرده‌اند. بدین ترتیب، نه­تنها میان مبانی دینی و حق حاکمیّت مردم تعارضی متصوّر نیست بلکه اختلاف در مبانی حاکمیّت از دو دیدگاه مختلف مطرح می‌شود.

تازه های تحقیق

در این نوشتار دو رویکرد عمده بررسی و تحلیل شد؛ در رویکرد نخست، حاکمیّت مبتنی بر دموکراسی مورد کنکاش قرار گرفت و بر همین اساس، حاکمیّتِ مردم مستلزم وجود ساختارها و مبانی دموکراتیک است که از طریق شناسایی نمایندگی به عنوان یک بُنیان و روش اداره کشور تحقق می‌یابد. حاکمیّت مردم، در این رویکرد، از ویژگی‌های متعدد مانند وجود قانون اساسی دموکراتیک، حق مشارکت همگانی، انتخابات آزاد و عادلانه، شناسایی آزادی به عنوان یک اصل، کثرت‌گرایی، وجود ابزارهای نظارت و پاسخگویی، حکومت اکثریت و رعایت حقوق اقلیت برخوردار است. در رویکرد نخست، فرد به ماهُوَ فرد به­عنوان غایتِ فی‌نفسه مورد تأکید قرار می‌گیرد و مهم‌ترین وظیفه حکومت، تضمین حقوق بنیادین انسان است. در این رویکرد، اراده­ی مردم در بالاترین رأس قدرت سیاسی قرار گیرد و آرای مردم به عنوان منبع انحصاری در مشروعیت­بخشی به نظام سیاسی و قوانین تلقی می‌گردد.

در رویکرد دوم، با نوعی نظام سیاسیـ دینی مواجه هستیم. در گفتمان این مکتب، در نظام اسلامی، مردم سرنوشت اداره‌ی کشور را به‌وسیله‌ی منتخبان خودشان در اختیار دارند، اما این انتخاب و اراده در سایه‌ی موازین و اصول اسلامی است؛ به نحوی که حاکمیّت مردم با مبانی الهی­-مردمی به­رسمیت شناخته شده است. ظرفیت‌های قابل توجهی برای اِعمال حاکمیّتِ مردم پیش­بینی شده است که از جمله مهم­ترینِ آنها «شناسایی حاکمیّت مردم»، «شناسایی نهاد انتخابات در اصل ششم به عنوان تنها مکانیسم تولید قدرت سیاسی معتبر»، «شناسایی قوای سه‌گانه به عنوان تجلّیِ حاکمیّتِ مردم»، «برابری تمامی مردم، کارگزاران و رهبر در مقابل قانون»، «وجود ابزارهای نظارت و پاسخگویی» و «شناسایی نهاد امر به معروف و نهی از منکر» است. بنابراین حاکمیّتِ مردم از ویژگی‌هایی برخوردار است که ریشه در مبانی دینی دارد و نمایندگی با مبانی و آموزه‌های دینی توأم است به نحوی که مشارکت مردم در چهارچوب اصول و ارزش‌های اسلامی پی‌ریزی شده است. این مفهوم از حاکمیّت برگرفته از منشأ وحی و آموزه‌های دین مقدّس اسلام است.

با توجه به ویژگی‌های فرهنگی، اعتقادی، جهان‌بینی و بهره‌مندی از ساختار نمایندگی در هر دو نظام، نه تنها حاکمیّت مردم در هر دو رویکرد قابل تحقق است بلکه ویژگی‌های شکلیِ مشترکِ فراوانی میان هر دو نظام قابل­مشاهده است. بدیهی است دلیلی وجود ندارد تا اندیشه سیاسی غرب، الگو باشد بلکه هر ملّتی با اراده­ی آزاد خود می‌تواند سعادت را تعریف کند. قانون اساسی ایران قابلیت تحقق­بخشیدنِ حاکمیّت واقعی مردم در چهارچوب شریعت مقدس را داراست.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Popular Sovereignty in Political Thought of WEST and Islam; “Democratic System” and “Shari’a Based System in Iranian Constitution”

نویسندگان [English]

  • alireza dabirnia 1
  • Tayebe Asadabadi 2
2 M.A in public law, university of Qom
چکیده [English]

Popular sovereignty in western political thought, which manifests in a democratic system, begins by identifying the individual as an end. In this school of thought, on one hand, a person has a separate individuality from society and government and is able to provide his or her own definition about the relation between man and universe. Accordingly, the concept of popular sovereignty is intertwined with government representative and in a social contract, people establish the principles of constitution and legitimacy of laws and government are considered as the result of their will and consent. Thus, the most important function of government is to be bound to the representation and guarantee the people’s rights and liberties. A direct relationship can be observed between popular sovereignty and divine sovereignty in religious principles of Iran’s constitution. On one hand, divine sovereignty, is considered as vesting the self- determination right to people by God, as a divine right. On the other hand, people have defined their own destiny within Islamic religious principles, by freely acceptance of sacred principles. So, there is no confliction between religious principles and popular sovereignty, but disputes on sovereignty principles will arises from two different perspectives.

کلیدواژه‌ها [English]

  • sovereignty
  • democracy
  • constitution
  • religious principles

مراجع

* قرآن کریم
1-        آزادبخت، فاطمه، 1383ش، اکثریت و اقلیت از منظر قرآن و روایت، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به­راهنمای  سیدرضا مؤدب، رشته علوم قرآنی، دانشکده الهیات و معارف دانشگاه قم.
2-        ابراهیمی، علیرضا، 1390ش، درسنامه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، بی­چا، قم، آیین احمد.
3-        ابراهیمیان، حجت‌الله، 1391ش، حقوق خاص اقلیت‌های دینی در نظام سیاسی ایران با تأکید بر قانون اساسی، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، ش29.
4-        اخلاقی، غلام­سرور، 1389ش، راهکارها و موانع تحقق عدالت در نظام سیاسی اسلام، فصلنامه کوثر معارف، ش13.
5-        انصاری، ایران، 1351ش، سیر تاریخی دموکراسی در دنیا و مسائل آن در ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به­راهنمایی پرویز صانعی، دانشکده حقوق دانشگاه ملی ایران.
6-        باباپور گل‌افشانی، محمدمهدی، 1391ش، مبانی کلامی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، ش31.
7-        بصیرنیا، غلامرضا، 1381ش، نسبت دموکراسی و مکتب­های سیاسی (دین، لیبرالیسم، سوسیالیسم، آنارشیسم، فاشیسم)، چ1، قم، معارف.
8-        بوبیّو، نوربرتو، 1376ش، لیبرالیسم و دموکراسی، ترجمه بابک گلستان، چ1، تهران، چشمه.
9-        بهشتی­سرشت، محمد؛ صابر، حسین، 1394ش، تاریخچه تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه ژرفاپژوه، ش2و3.
10-     بهشتی­فر، علی، 1377ش، مبانی فقهی فصل سوم قانون اساسی (حقوق ملت)، پایان‌نامه کارشناسی­ارشد، به­راهنمایی علی­نقی فقیهی، رشته فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده علوم انسانی دانشگاه قم.
11-     بیتهام، دیوید، 1389ش، دموکراسی راهنمای نوآموز، ترجمه مهدی مختاری و همکاران، چ1، تهران، مجد.
12-     پورفرد، مسعود، 1388ش، مردم‌سالاری دینی، چ3، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
13-     تقی­زاده، جواد؛ کریم­زاده شریف‌آباد، طیبه، 1392ش، اصل برابری و نظارت قانونی بر اجرای انتخابات نهادهای سیاسی، فصلنامه مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، ش1.
14-     تیلا، پروانه، 1389ش، شهروند، ملت و دولت مسئول (مسئولیت متقابل دولت و ملت در اصل هشتم قانون اساسی)، چ1، تهران، خرسندی.
15-     چوپانی یزدلی، محمدرضا، 1382ش، بررسی نظری و تحلیلی حقوق فردی با تکیه بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه بصیرت، س10، بی­ش.
16-     حیدری­نراقی، علی­محمد، 1388ش، امر به معروف و نهی از منکر، چ2، قم، مهدی نراقی.
17-     خسروی، حسن، 1387ش، حقوق انتخابات دموکراتیک (اصول، مبانی و الگوی مطلوب نظام انتخابات پارلمان)، چ1، تهران، مجد.
18-     خسروپناه، عبدالحسین، 1380ش، دوازده پرسش در باب اسلام و دموکراسی، فصلنامه کتاب نقد، ش20-21.
19-     دامن­پاک جامی، روح اله، 1378 ش، آزادی از دیدگاه قرآن، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، به­راهنمایی محمدکاظم شاکر، رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی دانشگاه قم.
20-     دبیرنیا، علیرضا، 1393ش، قدرت مؤسس؛ کاوشی در مبانی حقوق اساسی مدرن، چ1، تهران، شهر دانش.
21-     رنی، آستین، 1374ش، حکومت: آشنایی با علم سیاست، ترجمه لیلا سازگار، چ1، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
22-     رهبر، عباسعلی؛ مقدمی، مهرداد،1390ش، بنیان‌های حقوقی مردم‌سالاری دینی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، ش25.
23-     زرشناس، شهریار، 1383ش، بحران جهانی دموکراسی و اندیشه مردم‌سالاری دینی در ایران، چ1، تهران، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران.
24-     ساجدی، امیر، 1389ش، موانع توسعه دموکراسی در خاورمیانه، فصلنامه مطالعات سیاسی، ش8.
25-     شاه­علی، احمدرضا، 1392ش، آزادی سیاسی و جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر قانون اساسی، فصلنامه مطالعات انقلاب اسلامی، ش35.
26-     شبان­نیا، قاسم، 1390ش، بسترهای حمایت از حقوق بشر در ساختار حکومت اسلامی، فصلنامه معرفت حقوقی، ش2.
27-     شهرام­نیا، سیدامیرمسعود، 1386ش، جهانی‌شدن و دموکراسی در ایران، چ1، تهران، انتشارات نگاه معاصر.
28-     طالبی، محمدحسین، 1394ش، رابطه حق حاکمیّت، دموکراسی و مردم‌سالاری دینی، حکومت اسلامی، ش2.
29-     طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، 1370ش، آزادی‌های عمومی و حقوق بشر، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ1.
30-     عباسی­سرمدی، مهدی؛ رهبرقاضی، محمودرضا، 1389ش، بررسی جامعه‌شناختی دموکراسی در نظام‌های مردم‌سالاری دینی و مردم‌سالاری‌های سکولار، فصلنامه مطالعات بسیج، ش47.
31-     عبدالی، زانیار؛ خضرسوری، ایوب، 1395ش، راشد الغنوشی و مردم‌سالاری دینی، ماهنامه پژوهش ملل، ش12.
32-     عزتی، ابوالفضل، 1378ش، حکومت مردمی و دموکراسی در نظام مذهبی و غیرمذهبی در اسلام و در نظام جمهوری اسلامی ایران، نامه مفید، ش20.
33-     علیخانی، علی‌اکبر، 1377ش، مشارکت سیاسی، چ1، تهران، نشر سفیر.
34-     عمید زنجانی، عباسعلی، 1385ش، حقوق اساسی ایران، چ1، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
35-     ــــــــــــــــــــــ، 1391ش، حقوق اساسی تطبیقی: حقوق اساسی کشورهای غربی و کشورهای اسلامی، چ2، تهران، نشر میزان.
36-     غرایاق زندی، داود؛ پورسعید، فرزاد، 1385ش، نهادهای مدنی و هویت در ایران، چ1، تهران، انتشارات تمدن ایرانی.
37-     فاضلی، میرزاحسین، 1390ش، جایگاه مردم در نظام سیاسی– دینی از منظر آیت‌الله نائینی و شهید صدر، چ1، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
38-     محسنی، فرید؛ عبدالهی، حسین، 1392ش، نقد مبانی حقوق شهروندی لیبرالی با تکیه‌ بر جایگاه مردم در نظام حقوقی اسلام، فصلنامه دانش حقوق عمومی، ش6.
39-     محمدی، منوچهر، 1380ش، مردم­سالاری دینی در نظام جمهوری اسلامی یا تئوکراسی، فصلنامه دانشکده حقوق و علوم­سیاسی دانشگاه تهران، ش54.
40-     مدنی، سیدجلال­الدّین، 1380ش، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، چ6، تهران، نشر پایدار.
41-     ملک­افضلی اردکانی، محسن، 1391ش، ماهیت و حکم شرکت در انتخابات از منظر فقه سیاسی اسلام، فصلنامه حکومت اسلامی، ش4.
42-     نادرزاد، بزرگ، 1381ش، در باب دموکراسی، تربیت، اخلاق، سیاست (مجموعه مقالات)، چ1، تهران، چشمه.
43-     نادری، امیرحسین، 1390ش، حق دسترسی آزادانه به اطلاعات و اسناد دولتی در نظام حقوقی ایران، پایان‌نامه کارشناسی­ارشد حقوق عمومی، به­راهنمایی ولی رستمی،  دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس.
44-     نمک­دوست تهرانی، حسن، 1383ش، حق دسترسی آزادانه به اطلاعات و دموکراسی، فصلنامه مطالعاتی و تحقیقاتی وسایل ارتباط‌جمعی، ش3.
45-     نوایی، علی‌اکبر، 1391ش، الزامات متقابل حوزه و حاکمیت، فصلنامه پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، ش93.
46-     هاشمی، سید محمد، 1382ش، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج1، چ5، تهران، میزان.
47-     ـــــــــــــــــــ، 1386ش، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج2، چ18، تهران، میزان.
48-     ـــــــــــــــــــ، 1383ش، قانون اساسی و حاکمیت مردم، فصلنامه حقوق اساسی، ش3.
49-     Brennan, Jason, (2016), Against Democracy, hardcover.
50-     Carl, Schmitt; Hans, Kelsen & Hermann, Heller, (1997), Legality and Legitimacy, Oxford University, press Inc. New York.
51-     Glasius, Marlies; Kaldor, Mary & Anheier, Helmut, (2005), Global Civil Society, London, Sage.
52-     Vikram, David Amar; Mark v. Tushnet, (2009), Global Perspectives on Constitutional law, London, Sage.
 
 

 

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار