مطالعه تطبیقی نقش مدعی‌العموم در ایفای حقوق عامه در اسلام، حقوق ایران و عراق

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران.

چکیده

با توجه به اینکه یکی از وظایفی که طبق اصل ۱۵۶ قانون اساسی برای قوه قضاییه تعریف شده؛ اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین است. بنابراین ثمره تحقق صحیح اصل فوق، تأمین امنیت عمومی و احیای حقوق عامه و گسترش عدل خواهد بود. حقوق عامه ازجمله حقوقی است که در یک جامعه، حاکمیت موظف به تضمین آن‌هاست و امروزه گستره بسیاری یافته است. حقوق عامه در حقوق ما حوزه‌های بسیاری را در برگرفته ازجمله در امور کیفری، مدنی، حسبی، تجارت و...، به‌علاوه شامل موارد متعددی ازجمله حق حیات، حق امنیت، حق سلامت، حق بر آموزش و... است. اما دادستان در قوانین ما به‌عنوان مدعی‌العموم، وظیفه بسیار سنگین و گسترده‌ای در صیانت و دفاع از این حقوق دارد. برخی از این تکالیف و وظایف به صورت صریح و امری در متن قانون بیان گردیده و برخی دیگر از آن‌ها را می‌توان به صورت ضمنی و از فحوای کلام مقنن برداشت نمود. افزون بر این، در برخی دیگر از موارد دادستان با ایفای وظیفه نظارتی می‌تواند از حقوق شهروندان حفاظت نماید. در این تحقیق به بررسی ماهیت و محتوای حقوق عامه و جایگاه آن در حقوق ایران و عراق و اسلام به روش توصیفی‌تحلیلی و روش جمع‌آوری مطالب کتابخانه‌ای است که با مد نظر قرار دادن منابع مختلف اعم از پژوهشی و مروری به بسط و گسترش آن پرداخته و ضمن مطالعه وظایف مختلف دادستان به این موضوع می‌رسیم که دفاع از حقوق عامه یکی از وظایف اصلی و کلیدی دادستان است و اینکه دادستان چگونه باید از این حقوق صیانت و حراست نماید.
 

تازه های تحقیق

طبق قرارداد اجتماعی روسو، در حالت طبیعی، شخص در ازای تفویض بخشی از آزادی طبیعی خویش به اراده عام که مأمور اجرای تمام امور زندگی است، آزادی اجتماعی خود را به دست می‌آورد که نظم عمومی، امنیت عمومی و... در آن نهفته است. چون ابنای بشر در حالت طبیعی مواجه با خطرات شدیدی بودند و به‌تنهایی قادر به غلبه بر آن‌ها نبودند، بنابراین با تشریک مساعی، امکان تشکیل دولت را فراهم کردند و از اینجا، تکالیف ملت در مقابل دولت مطرح می‌شود؛ ازجمله این تکالیف، احترام به نظم عمومی، رعایت اخلاق حسنه و مراعات قانون است و دادستان به‌عنوان مدعی‌العموم و بر اساس قانون، به نمایندگی از جامعه (به‌طور کل)، نه تک‌تک افراد (به‌طور جزء)، مسئول حفظ آن‌هاست. بر اساس ‌این، پیگیری و تعقیب حیثیت عمومی جرم و به تعبیری حفظ حقوق عمومی بر عهده دادستان است. از سوی دیگر، حقوق شهروندی، حقوقی است که ملت به‌طور فطری دارد و دولت مکلف به رعایت آن‌هاست.

حقوق عامه در تفسیری نادرست از آیین دادرسی کیفری و فلسفه وجودی آن، در رویه قضائی حاکم بر دادسراها و محاکم کیفری، به معنای حق جامعه بر امنیت و آسایش شهروندان که حقی جمعی است، به‌کار رفته است (مرادف با حقوق عمومی!)، ولی قانون اساسی این اصطلاح را به معنای موسعی اعم از حقوق فردی و جمعی به‌کار می‌برد. بنابراین میان تفسیر از مفهوم حقوق عامه در آیین دادرسی کیفری و حقیقت آن در قانون اساسی، رابطه عموم و خصوص مطلق برقرار است. قدر جامع چهار مفهوم حقوق عامه در فقه امامیه نیز حق انتفاعی است که در امور مادی نظیر اموال عمومی و امور غیرمادی نظیر امنیت عمومی برای عموم مسلمین به رسمیت شناخته شده است و شارع راضی به اهمال و سستی یا تسامح در آن نیست و به دلیل فقدان متولی خاص، حاکم مسلمین موظف به پاسداری و صیانت از آن بر اساس مصلحت عمومی است و تک‌تک مسلمانان نیز حق دارند مدعی احقاق و مانع از تضییع آن شوند.

خلطی که در قوانین عادی و رویه قضائی ایران (برخلاف قانون اساسی و فقه امامیه) صورت گرفته، این است که دادستان خود را بر اساس ماده ۲۲ قانون آیین دادرسی کیفری مسئول حفظ حقوق عامه (در کنار حفظ حقوق عمومی) نیز می‌داند (که البته تا اینجا درست است)؛ اما گزاره دیگری هم وجود دارد و آن اینکه «دادستان خود را تنها مرجع حفظ حقوق عامه می‌داند!». این واژه «تنها»، ایجاد اشکالات زیادی در حقوق، سیاست و اقتصاد ایران کرده است. برای مثال، نقش سازمان‌های مردم‌نهاد (NGO)ها، احزاب، گروه‌ها، جمعیت‌ها، دسته‌ها، خبرنگاران و مردم، کم‌رنگ شده و صرفاً در حد «گزارشگر جرم»، قدرت و اختیار پیگیری حقوق عامه را دارند؛ درحالی‌که این حقوق، به خاطر عدم تعهد به صلاحیت‌های دستگاه‌های حکومتی یا سوءاستفاده از صلاحیت‌ها برای منافع شخصی و گروهی، معمولاً فوت می‌شوند و ضروری است به مردم به‌عنوان صاحبان اصلی حقوق عامه اجازه داده شود، نه صرفاً به‌عنوان گزارشگر جرم، بلکه به‌عنوان شاکی، به‌طور مستقیم تعدی و تجاوز به حقوق عامه را نزد مراجع قضائی پیگیری کنند.

متأسفانه با وجود نهادهای متعدد ازجمله نهاد دادستانی، دیوان عدالت اداری و سازمان بازرسی کل کشور، شاهد ضعف نهادهای رسمی در احیای حقوق عامه هستیم و نبود توجه و اهتمام نظام قضائی برای بهره‌گیری از ساختارهای غیررسمی (غیردولتی) برای پیگیری مستقیم جرائم مرتبط با حقوق عامه، بسی جای تأمل دارد! به‌ویژه آنکه با بررسی دقیق مصادیق حقوق عامه در قانون اساسی، اطلاق حقوق شهروندی بر آن، درست‌تر به نظر می‌رسد و از سوی دیگر، مفهوم حقوق عامه مطرح در قانون اساسی، با قدر جامع تعاریف چهارگانه این اصطلاح در فقه مطابقت دارد. نتیجه اینکه انحصاری شدن حفظ حقوق عامه در اختیار دادستان، زمینه‌ساز فساد شده است. در عمل، به دلیل حجم زیاد پرونده‌های مرتبط با حقوق عمومی (حقوق حاکمیت بر ملت) و کمبود نیرو در دادسراها و ضعف جدی در نظام هنجاری و ساختاری قوه قضائیه، دادستان فرصت و اراده کافی برای تعقیب جرائم و تجاوزها به حقوق عامه یا همان حقوق شهروندی را ندارد و نتیجه آن، تبدیل فساد به اژدهای هفت‌سر (بنا به تعبیر رهبر انقلاب) بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Role of the Public Prosecutor in Realization of Public Rights in Islam, Iranian and Iraqi Laws

نویسنده [English]

  • Masoud Heidari
Associate Professor of Crime and Criminology Group, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
چکیده [English]

Given that one of the duties stipulated for the judiciary according to Article 156 of the Constitution is to take appropriate action to prevent crime and reform criminals. Therefore, the fruit of the correct realization of the above principle will be to ensure public security and restore public rights and expand justice. Public rights are among the rights that
the government is obliged to guarantee in a society and today they have become very widespread. Public rights in our law cover many areas, including criminal, civil, inheritance matters, commercial, etc, and in addition include many cases, including the right to life, the right to security, the right to health, the right to education, etc. However, the prosecutor in our laws, as the public prosecutor, has a very heavy and extensive duty to protect and defend these rights. Some of these duties and responsibilities are explicitly stated in the
text of the law, and some of them can be implicitly and inferred from the content of the legislator's words. In addition, in some other cases, the prosecutor can protect the rights of citizens by performing a supervisory role. In this research, the nature and content of public rights and its position in the laws of Iran, Iraq, and Islam are examined using a descriptive-analytical method and a library collection method that is expanded and expanded by considering various sources, including research and review. While studying the various duties of the prosecutor, we arrive at the issue that defending public rights is one of the main and key duties of the prosecutor and how the prosecutor should protect and safeguard these rights.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Public Rights
  • Islam
  • Public Prosecutor
  • Criminal Law
  • Iraqi Law

مراجع

افشاری، فاطمه (1400). «موانع احیای حقوق عامه در حقوق ایران و راهکاری‌های تحقق مطلوب آن»، فصلنامه دانش حقوق عمومی، سال 10، شماره 33.
رحیمی‌نژاد، اسماعیل (1402). «چالش‌های اساسی حقوق پیشگیری از جرم در ایران»، پژوهشنامه حقوق کیفری، دوره 14، شماره 1.
سرداری، داور؛ سلیمانی، ایران و سرداری، عوض (۱۳۹9). «مطالعه تطبیقی وظایف و اختیارات دادستان در حقوق ایران با حقوق فرانسه»، پنجمین همایش ملی پژوهش‌های نوین در حوزه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی ایران با رویکرد فرهنگ مشارکتی)، تهران: خانه فرهنگ مشارکتی ایران.
قاسمی، غلامعلی، محبی، داود و شجاعی، عبدالسعید (1401). «تحلیل نهادهای حقوقی حقوق عامه و حقوق جمعی از منظر اندیشمندان اسلامی و غرب»، پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، دوره 9، شماره 3.
کبگانی، محمدحسن؛ منصوریان، مصطفی و افشاری، فاطمه (1402). «واکاوی مفهومی «احیای حقوق عامه» با مطالعه تطبیقی دعاوی منفعت عمومی». پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 24، شماره 2.
کوشکی، غلامحسین (1389). «بررسی جایگاه سازمانی دادستان در آیین دادرسی کیفری ایران و فرانسه»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، دوره 13، شماره 2، شماره پیاپی 1.
ملکوتی، مجتبی و برزگرزاده، عباس (1401). «اصول کلی حقوق بشر و حقوق بشردوستانه در رویه قضایی دیوان بین‌المللی دادگستری»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی دانشگاه تهران، دوره 52، شماره 3.
موسی‌زاده، ابراهیم؛ نصرالهی نصراباد، علیرضا و منصوریان، مصطفی (۱۴۰۲). «کاربست نظریه احیای حقوق عامه در دادرسی اداری (مطالعه آرای مؤسسان اساسی)»، مجله حقوقی دادگستری، دوره 87، شماره 123.
میرحسینی، سید محسن؛ شفیعی علویجه، مجتبی و عمادزاده، محمدکاظم (1402). «واکاوی چالش‌های صیانت از حقوق شهروندی در ایران؛ مطالعه موردی نهاد قوه قضائیه»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی دانشگاه تهران، شماره 21، سال سوم.
ابراهیم مصطفی واخرون، (2021). المعجم الوسیط، جلد ۱-۲، مطبعة مصر.
احمد عبدالوفا، (2002) التعلیق علی نصوص قانون المرافعات، ط 9، شرکة الجلال للطباعة.
الاستاذ عبدالامیر، العکیلی (2023). حربة شرح قانون اصول محاکمات الجزائیة. بغداد مکتبة السنهوری.
الاستاذ فارس، الخوری، (1987). اصول المحاکمات الحقوقیة، ط 2، دار العربیة للنشر والتوزیع، الاردنف.
الاسدی، آ (2018). دور الادعاء العام فی حمایة المال العام در مقطع کارشناسی ارشد حقوق عام، دانشگاه بصره.
الحسینی، فارق (2014). دور الادعاء العام فی القضاء الدولی الجنائی، در مقطع کارشناسی ارشد حقوق عام دانشگاه کربلا.
سعیده، باری (2010). سلطة النیابه العامه فی الدعوی العمومیه، در مقطع کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی در دانشگاه الاخوه منتوری، قسنطینه.
عبدالباقی البکری، محمد (2022). المدخل لدراسة القانون، بغداد: دارالکتب للطباعة والنشر.
عصمت عبدالمجید، بکر، (2023). الاحکام القانونیة لرعایة القاصرین. بی‌نا.
محمدظاهر، معروف (1972). المبادی الادلّه فی اصول الاجراءات الجنائیة، بغداد: دارالطبع و النشر الاهلیه.
محمودمصطفی، محمود (2012). شرح قانون الاجراءات الجنائیة، قاهره: دارمطابع الشعب.
 
References
Banda, Maria. "Inter-American Court of Human Rights‘ Advisory Opinion on the Environment and Human Rights." American Society of international Law:Insights 22, no. 6 (2023):
1-6.
Bonnitcha, Jonathan and Robert McCorquodale. "The Concept of Due Diligence in the UN Guiding Principles on Business and Human Rights." European Journal of International Law 28, no. 3 (2017): 899-919.
Bouwer, Kim. "The Unsexy Future of Climate Change Litigation." Journal of Environmental Law 30, no. 3 (2019): 1-24.
Committee on the Rights of the Child. ―Decision adopted by the Committee on the Rights of the Child under the Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on a communications procedure in respect of Communication No. 108/2019.‖ (2022): 1-15.
Yoshida, Keina, and Joana Setzer. "The Trends and Challenges of Climate Change Litigation and Human Rights." European Human Rights Law Review 2020, no. 2 (2023): 140-152.
Persian Sources
Afshari, Fatemeh, (1400) Obstacles to the revival of public rights in Iranian law and strategies for its desired realization, Quarterly Journal of Public Law Knowledge, Year 10,
Issue 33.
Rahiminejad, Ismail (1402). 'Basic Challenges of Crime Prevention Law in Iran, Criminal Law Research Journal, Volume 14, Issue 1.
Sardari Davar; Iran Soleimani and Awaz Sardari (2010) Comparative Study of Duties and Powers of the Prosecutor in Iranian Law with French Law, Fifth National Conference on Modern Research in the Field of Humanities and Social Studies of Iran with a Participatory Culture Approach), Tehran, House of Participatory Culture of Iran.
Ghasemi, Gholamali, Mohebbi, Davud, Shojaei, Abdolsaeed (1401). 'Analysis of Legal Institutions of Public Law and Collective Law from the Perspective of Islamic and Western Scholars, Comparative Research of Islamic and Western Law, Volume 9,
Issue 3.
Kabagani, Mohammad Hassan, Mansourian, Mustafa, Afshari, Fatemeh (1402). Conceptual analysis of "revival of public rights" with a comparative study of public interest lawsuits. Islamic Law Research Journal, Volume 24, Issue 2.
Koushki, Gholamhossein (2010). Investigation of the organizational position of the prosecutor in the criminal procedure of Iran and France. Legal Research Quarterly, Volume 13, Issue 2, Issue 1.
Malkouti, Mojtaba, Barzegarzadeh, Abbas (2010). 'General principles of human rights and humanitarian law in the judicial procedure of the International Court of Justice, Quarterly Journal of Public Law Studies, University of Tehran, Volume 52, Issue 3.
Mosizadeh, Ebrahim, Nasrollahi Nasrabad, Alireza, Mansourian, Mustafa. 2010. Application of the theory of revival of public rights in administrative proceedings (study of the opinions of the founding fathers), Legal Journal of Justice, Volume 87, Issue 123.
Mirhosseini, Seyed Mohsen, Shafiee Alavijeh, Mojtaba Emadzadeh, Mohammad Kazem (1402). Examining the challenges of protecting citizenship rights in Iran; A case study of
the Judiciary Institution', Tehran University Public Law Studies Quarterly, No. 21,
third year.
Ebrahim Mustafa Vakhroon, (2021). Al-Ma'jam al-Wasit, vol. 1, Misr Press.
Ebrahim Mustafa Vakhroon, (2022). Al-Ma'jam al-Wasit, vol. 2, Misr Press.
Ahmed Abdulwafa, (2002) Commenting on the texts of the Law of Arbitration, Vol. 9, Al-Jalal Printing Company.
Professor Abdul Amir, Al-Akili (2023). Harba description of the principles of criminal trials. Baghdad Maktab Al-Sunhuri.
Al-Estaz Fars, Al Khoury, (1987). Usul al-Muhamakamat al-Haqjuyyah, Vol. 2, Dar al-Arabiya for publication and distribution, Al-Ardenf.
Al-Asadi, A (2018). Public prosecution round in the protection of public property in the public law master's degree, Basra University.
Al-Husseini, Faruk (2014). Public Prosecutor's Office in Al-Qadali Al-Dawli Criminal Court, in the Master's Degree in Public Law of Karbala University.
Saeeda, Bari (2010). Jurisdiction of the Public Prosecution in Public Litigation, in the Master's Degree in Criminal Law and Criminology at Al-Akhwah Menturi University, Constantine.
Abdulbaqi al-Bakri, Muhammad (2022). Introduction to the Study of Law. Dar al-Kutub for printing and publishing, Baghdad.
Esmat Abdul Majid, Bakr, (2023). Legal provisions for the care of minors.
Mohammad Zahir, Ma'rouf (1972). Al-Mabadi al-Idlah fi Usul Al-Ajarat al-Jana'i, Baghdad, Dar al-Tabb and Al-Nashar al-Ahliyyah.
Mahmoud Mostafi, Mahmoud (2012). Commentary on the Criminal Procedure Code, Cairo, Darm Tahab Al Shaab.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار