اندیشه ابن‌سینا : الهام‌بخش نظریه حقوق طبیعی آکویناس

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه حقوق عمومی و بین الملل دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

به رغم بحث فراوان از اثرپذیری آکویناس از اندیشه‌ی ارسطو و الهیات مسیحی، تأثیر فکری اندیشمندان اسلامی بر نظریه‌ی حقوق طبیعی آکویناس همواره مغفول مانده است. مسأله‌ای که علت آن را باید در عدم تلاش اندیشمندان مسلمان در ایجاد یک تئوری نظام‌مند حقوق طبیعی دانست. مقاله‌ی پیش‌رو، با تبارشناسی نظریه‌ی حقوق طبیعی آکویناس از یک‌سو، و اثبات تسلط اندیشه‌ی اسلامی بر متفکرین قرون وسطی و آکویناس از سوی دیگر، نشان می‌دهد که بنیآنهای نظریه‌ی حقوق طبیعی آکویناس در چهار محور زیر متاثر از آرای ابن‌سینا بوده است: نخست، تعریف و کارکرد عقل عملی به مثابه منشأء حقوق طبیعی؛ دوم، یقینی نبودن و گزاره‌‌های حقوق طبیعی با وجود عقلانی بودن آنها؛ سوم، ماهیتِ خنثایِ بنیادی‌ترین گزاره‌ی حقوق طبیعی که ضرورت توسل به تمایلات طبیعی انسان را توجیه می‌کند؛ و چهارم، مبانی الهیاتی.

تازه های تحقیق

در این نوشتار از یک‌سو تسلط اندیشه‌ی اسلامی، به ویژه ابن‌سینا را بر متفکرین مَدرسی و آکویناس اثبات کردیم و از سوی دیگر، وجوه مشترک میان نظریه‌ی حقوق طبیعی آکویناس و آرای ابن‌سینا را به تصویر کشیدیم؛ این اشتراکات ما را به این نتیجه سوق می‌دهد که نظریات شیخ‌الرییس الهام‌بخش نظریه‌ی حقوق طبیعی آکویناس بوده است.البته، ذکر چند نکته در این نتیجه‌گیری ضروری است:

اولاً، نظریات ابن‌سینا و آرای آکویناس هر دو از خلل‌ها و شکاف‌های منطقی رنج می‌برد. این مسأله بر اهل فن پوشیده نیست، ولی از پرداختن به ایرادات نظریات مذکور خودداری کردیم زیرا از هدف اصلی مقاله دور می‌شویم.

ثانیاً، در این نوشتار صرفاً در پی اثبات این نکته بودیم که ابن‌سینا الهام‌بخش آکویناس در ارائه‌ی نظریه‌ی حقوق طبیعی بوده، ولی به هیچ‌وجه به دنبال انتساب نظریه‌ی آکویناس به ابن‌سینا نبودیم. اگرچه شباهت‌های زیادی میان نظریات آکویناس و ابن‌سینا وجود دارد، ولی نباید با وجوه تشابه مذکور به این گمان افتاد که آکویناس و سایر فلاسفه‌ی مدرسی، در مقابل متون اسلامی کلاً منفعل بودند؛ در عوض به نظر می‌رسد ایشان نقشی فعال در دریافت این حقایق فلسفی بازی می‌کردند. آنها، ناگزیر می‌بایستی حقایق فلسفی مذکور را در قالب متن مقدس و سازگار با نظام فکری مسیحی صورت‌بندی می‌کردند (Southern, 1995: 1-57 and 102-133). به علاوه، نمی‌‌توان از نوآوری‌های آکویناس در صورت‌بندی نظریه‌ی حقوق طبیعی غافل ماند و انصاف را نسبت به وی بیان نکرد. اگرچه ابن‌رشد هم در جایی از وجود سه قانون، یعنی قانون انسانی (نوموس/ناموس)، قانون طبیعی و قانون دینی یاد می‌کند (روزنتال، 1388: 183). با وجود این هیچ‌یک از نظریه‌پردازان مسلمان نتوانستند یک نظریه‌ی تمام عیارِ حقوق طبیعی ارائه کنند.

به علاوه باید توجه داشت، متفکرین مدرسی تحت ‌تأثیر اندیشمندان مسلمان بودند، دوران طلاییِ تفکر اسلامی هم پس از یک نهضت ترجمه و برگردان معارف بشری از یونانی به عربی ایجاد شده است. علوم دخیله‌ی برآمده از ترجمه به مسلمانان کمک کرد تا میراث گرانبهای فلسفه‌ی اسلامی را خلق کنند (فخری، 1372: 17-53)؛ میراثی که در عصر قرون وسطی به غرب منتقل شد.

آخر این‌که‌ حقوق طبیعی الهیاتی مدرسی تنها متأثر از متون اسلامی نبوده؛ بلکه آموزه‌های یهودی، متون فلسفی و حقوقی مربوط به عصر قدیم، همچون آرای ارسطو، کدهای ژوستینی و آموزه‌های متکلمین مسیحی به ویژه آگوستین همگی در تشکیل این آموزه‌ها نقش داشته‌‌‌اند (Southern, 1995: 1-57; 102-133).

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Avicenna’s Contribution to the Natural Law Theory of Aquinas

نویسندگان [English]

  • Seyed Mohammad Ghari Seyed Fatemi 1
  • Majid Nikouei 2
چکیده [English]

As discussed by many writers, Natural Law Theory of Aquinas undoubtedly bears a striking affinity with that of Aristotle and also with the Christian theology. This affinity has been followed by neglecting the impact of Islamic philosophy upon Natural Law theory of Aquinas. Analysing from the standpoint of Islamic philosophy, this article argues that the Aquinas notion of natural law theory substantively borrows its foundation from the Avicenna’s remarks on ethics. A close analysis of their work suggests that Avicenna builds the foundation of Thomistic thought without establishing a theory of natural law. This analysis ends with an argument suggesting that the following four pillars of Avicenna’s thought constitutes the theoretical underpinnings of Aquinas’s natural law theory. These are: 1) the definition, the scope, and the function of practical reasoning as the source of natural law; 2) the non-eternal and contingent character of natural law; 3) the empty nature of the axiomatic first principle of Aquinas natural law which necessitates resorting to natural inclinations of man; and 4) the distinctive theological foundation of natural law.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Avicenna
  • Aquinas
  • natural law
  • practical reasoning
  • moral statements

مراجع

  1. ابن سینا، حسین بن عبدالله، 1364ش، النجاه، تهران، نشر مرتضوی، چ 1.
  2. _______، 1339ش، الاشارات و التنبیهات، به اهتمام شهابی، محمود، تهران، دانشگاه تهران، چ1.
  3. _______، 1363ش، المبدا و المعاد، به اهتمام نورانی، عبد‌الله، تهران، موسسه‌ی مطالعاتی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران، چ 1.
  4. _______، 1366ش، حدود یا تعریفات، ترجمه فولادوند، محمد مهدی، تهران، سروش، چ 1.
  5. _______، 1375ش، الاشارات و التنبیهات، مع الشرح للمحقق نصیرالدین طوسی و شرح الشرح للعلامه قطب‌الدین الرازی، قم، نشر البلاغه، چ 1.
  6. _______، 1376ش، الهیات من کتاب الشفاء، با تحقیق حسن‌زاده آملی، قم، مرکز النشر، چ1.
  7. _______، 1404ق، الشفا، ج 3، قم، مکتبه آیه الله العظمی النجفی المرعشی، چ1.
  8. ارسطو، 1366ش، درباره نفس، ترجمه‌ داوودی، علی‌‌مراد، تهران، حکمت، چ 2.
  9. اسکروتن، راجر، 1388ش، کانت، ترجمه پایا، علی، تهران، طرح نو، چ1.
  10. اولکن، حلمی ضیا، 1367ش، «تأثیر تفکر اسلامی در غرب»، در تاریخ فلسفه‌ در اسلام، بکوشش شریف، میان‌‌محمد، تهران، مرکز نشردانشگاهی، چ2، ج 3.
  11. اینگلیس، جان 1388ش، درباره‌ آکویناس، ترجمه‌ی اکبری، بهنام، تهران، انتشارات حکمت، چ 1.
  12. باقی، عبدالرضا، 1390ش، حسن و قبح عقلایی و اعتباری: بررسی مقایسه‌ای حسن وقبح از دیدگاه متکلمان و حکمای مسلمان به ویژه علامه طباطبایی، پژوهش دینی، ش 22.
  13. جوادی، محسن و محمدی شیخی، قباد، 1387ش، معناشناسی حسن و قبح از دیدگاه عالمان مسلمان، آیینه معرفت، ش16.
  14. خلیلی، اکرم، 1386ش، جایگاه گزاره‌های اخلاقی از دید ابن‌سینا، آیینه معرفت، ش 11.
  15. ذوالحسنی، فرزانه و سعیدی مهر، محمد، 1390ش، مشهورات در اندیشه ابن‌سینا، حکمت سینوی، ش46.
  16. روزنتال، اروین، آی. جی، 1388ش، اندیشه‌ی سیاسی اسلام در سده‌های میانه، ترجمه اردستانی، علی، تهران، قومس، چ 1.
  17. سید هاشمی، سید محمد اسماعیل، 1390ش، آفرینش و ابعاد فلسفی آن در الهیات اسلامی و مسیحی، قم، بوستان کتاب، چ 1.
  18. غزالی، ابوحامد، 1409 ق، میزان العمل، تهران، دارالکتب العلمیه، چ 1.
  19. فاخوری، حنا و الجر، خلیل، 1367ش، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه آیتی، عبدالحمید، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چ3.
  20. فاستر، مایکل، 1392ش، خداوندان اندیشه‌ی سیاسی، ترجمه شیخ‌الاسلامی، جواد، تهران، امیرکبیر، چ 4، ج 1.
  21. فخری، ماجد، 1372، سیر فلسفه در جهان اسلام، ترجمه‌ نظر پورجوادی، نصرالله، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چ 3.
  22. فضل الرحمن، ملک، 1362ش، «ابن‌سینا»، در تاریخ فلسفه در اسلام،‌ بکوشش شریف، میان‌محمد، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چ 5، ج 1.
  23. کاپلستون، فردریک، 1375ش، تاریخ فلسفه، ترجمه‌ی مجتبوی، سید جلال‌الدین، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ 3، ج 1.
  24. ________، 1387ش، تاریخ فلسفه، ترجمه دادجو، ابراهیم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ2، ج 2.
  25. مارمور، آندره، 1392ش، فلسفه‌ی حقوق، ترجمه عابدی، سعید و نیکویی، مجید، تهران، نگاه معاصر، چ 1.
  26. مارنبون، جان، 1392ش، «سده‌ی دوازدهم»، در تاریخ فلسفه‌ی راتلج: فلسفه‌ی سده‌های میانه، ترجمه مرتضوی، حسن، تهران، چشمه، چ 1، ج 3.
  27. مجتهدی، کریم، 1387ش، فلسفه در قرون وسطی، تهران، امیرکبیر، چ 1.
  28. مصباح یزدی، محمد تقی، 1384ش، شرح برهان شفا، قم، موسسه پژوهشی امام خمینی، چ1.
  29. ملکشاهی، حسین، 1392ش، ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، تهران، سروش، چ 1.
  30. نجف‌زاده، علی‌رضا، 1390ش، نظریه‌ فلاسفه درباره‌ی چیستی و کارکرد عقل عملی، مطالعات اسلامی، ش 2/78.
  31. ویل‌دورانت، 1352ش، تاریخ تمدن: عصر ایمان، میراث قرون وسطی، ترجمه طاهری، ابوالقاسم، تهران: نشر اقبال، چ 2، ج 14.
  32. هدایتی، محمد و شمالی، محمد علی، 1388ش، جستاری در عقل نظری و عقل عملی، معرفت فلسفی، ش 3.

  33. Aquinas, Thomas (1948), TheSumma Theologica, Translated by Fathers of the English Dominican Province, New York: Benziger Bors, 1st Ed.

  34. Aristotle (1958), Topics, ed. Ross, David, Oxford: OUP, 100b18-24, 1st Ed.

  35. Finnis, John (1980), Natural Law and Natural Rights, Oxford: Clarendon Press, 1st Ed.

  36. Gilson, Étienne (1969), ‘Avicenne en Occident au Moyen Age,’ Archives d'Histoire Doctrinale et Littéraire du Moyen Age, Vol. 44.

  37. Grisez, Germain Gabriel (1964), Contraception and The Natural Law, New York: Bruce Publishing Company, 2nd Ed.

  38. Hasse, Dag Nikolaus (2014), ‘Influence of Arabic and Islamic Philosophy on the Latin West’, The Stanford Encyclopedia of Philosophy, http://plato.stanford.edu/archives/fall2014/entries/arabic-islamic-influence, 11 August 2016.

  39. Hasse, Dag Nikolaus and Büttner (2015), Andreas (Notes on the Identity of the Latin Translator of Avicenna’s Physics and on Further Anonymous Translations in Twelfth-Century Spain, http://www.philosophie.uni-wuerzburg.de/fileadmin/EXT00246/_temp_/Hasse_VillaVigoni_January2015.pdf, 16 August 2016.

  40. MacIntyre, Alasdair (1984), After Virtue: A Study of Moral Theory, Oxford: Notre Dame Press, 3rd Ed.

  41. Pope, Stephen J. (2007), ‘Reason and Natural Law,’ in The Oxford Handbook of Theological Ethics, Oxford: OUP, 1st Ed.

  42. Southern, Richard W. (1995), Scholastic Humanism and the Unification of Europe, Oxford: Blackwell, 1st Ed.

  43. Steel, Carlos (2002), ‘Avicenna and Thomas Aquinas on Evil’, in Avicenna and His Heritage: Acts of the International Colloquium, Leuven—Louvain-la-Neuve, September 8-11, 1999, eds. Janssens, and DeSmet, Leuven: Leuven University Press, 1st Ed.

  44. Tierney, Brian (2008), ‘Natural Law and Natural Rights,’ in Christianity and Law, ed. Witte, John Jr., Atlanta: EUP, 1st Ed.

  45. Williams, L.C., Thomas D. (2005), ‘Ethics Accessible to Reason: A synopsis of the Natural Law Question in Moral Theology’, AlphaOmega, VIII, No. 2.

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار