نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه حقوق بین الملل دانشگاه قم
2 دانش آموخته کارشناسی ارشد حقوق بین الملل دانشگاه قم
3 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی دانشگاه قم
چکیده
اقلیتهای مذهبی، نخستین گروههای اقلیت بودند که مورد حمایتهای حقوقی بینالمللی قرار گرفتند و تنها پس از رخدادهای تاریخی همچون انقلاب فرانسه و استقلال آمریکا و رشد آگاهیهای ملی بود که حمایتها بر پایهای سکولار قرار گرفت و دیگر جوامع اقلیت نیز تحت پوشش نظام حمایتی قرار داده شدند. این در حالی است که اسلام از دیرباز برای اقلیتهای دینی، احترام و جایگاه ویژهای قائل بوده، به گونه‌ای که می‌تواند به مثابه الگویی برای حمایت از اقلیتها، ضمن لحاظ اقضائات ناشی از شرایط زمان و مکان، مورد توجه قرار گیرد. نوشتار فرارو، بر آن است تا از خلال روشی توصیفی-تحلیلی و به شیوهای کتابخانه‌ای، با بررسی حمایت از اقلیتهای مذهبی در نظام حقوقی اسلام و نظام بینالمللی حمایت از اقلیتها، نسبت میان آن دو را بنمایاند. در حالی که حقوق بینالملل، در قالب تعهدات حقوق بشری، دولتها را به رعایت حقوق مذهبی اقلیتها ملزم کرده است، نظام اسلامی، بر اساس نهاد ذمّه، از اقلیتها حمایت به عمل آورده و حقوق سیاسی، مدنی، اقتصادی، اجتماعی و قضایی آنها را محترم شمرده و تضمین میکند. به نظر میرسد نهاد ذمّه، در مقایسه با حقوق بینالمللی بشر، دستکم در یک نظام دینی، بهتر می‌تواند حقوق اقلیتهای مذهبی را تحقق بخشد.
تازه های تحقیق
با توجه به آنچه درباره حمایتهای صورتگرفته از اقلیتهای مذهبی و حقوق مذهبیِ اشخاصِ متعلق به این گروه‌ها در حقوق اسلام و حقوق بینالمللی بشر آمد، به نظر میرسد که نظام حقوقی اسلام، بر پایه نهاد ذمّه، در مقایسه با حقوق بین‌المللیِ بشر، دستکم در یک نظام دینی، بهتر می‌تواند حقوق اقلیتهای مذهبی را تحقق بخشد و تضمین نماید.
بدیهی است، قواعد یک نظام حقوقی که غیردینی و حتی گاه ضددینی است، از شایستگی، قابلیت و توانایی حمایتِ مناسب و متناسب از خصایص و هویت اقلیتهای مذهبی، که پیوندی ناگسستنی با مذهب و مظاهر آن دارد، برخوردار نیست. از آن‌جا که نظام بینالمللی حقوق بشر، امروزه مدعی است از آحاد بشر به نحو یکسان حمایت میکند، اصولا گروههای اقلیت را کمتر مورد توجه قرار می‌دهد؛ حال آن که شرایط خاص گروههای اقلیت و آسیب‌پذیریِ افراد متعلق به آنها در اغلب جوامع بشری واقعیتی انکارناپذیر است. اما، نظام حقوقی اسلام در صورت اجرای کامل و مناسب از سوی کشورهای اسلامی و جوامع دینی، ضمن اصل قراردادن برابری انسانها در برخورداری از مواهب زندگی مادی، به بهترین وجهِ ممکن قادر است به رفع نیازمندیها و تحقق استحقاقات اشخاصِ متعلق به اقلیتهای مذهبی بپردازد.
در اسلام، برابری عمومی همهی افراد، قبایل و ملل و حذف تمایزات و اختصاصات نَسَبی، حَسَبی، نژادی، وطنی و طبقاتی، به صورت یک توصیهی اخلاقی و در لباس تعبیرات و بیانات ادبی و عاطفی، در خلال پند و اندرزهای معلموار یا سیاستمدارانه، به شکلی که در ادبیات انسانی پس از انقلاب کبیر فرانسه میخوانیم و یا از زبان روشنفکران و بنیان‌گذاران سازمانهای بینالمللی می‌شنویم، که تحقق آن را در آینده برای مصالح بشر مفید و به خاطر استقرار صلح و امنیت لازم می‌شمارند نیست؛ بلکه اسلام بر اساس یک جهانبینی فلسفی و علمی میخواهد بگوید که انسانها همه با یکدیگر برابر هستند، نه این که باید برابر باشند. اسلام، اندیشه «برابری عمومی» را که به صورت یک مسألهی سیاسی و اجتماعی مطرح است، بر پایههای فلسفی و علمی مینشاند تا نخست آن را یک اصل مسلّمِ طبیعی معرفی کند و دوم این که «برابری انسانها» را از «برابری حقوقی» تا درجهی «برابری حقیقی» یعنی منشأیی، عینی، علمی، طبیعی و آفرینشی بالا ببرَد و به اصطلاحِ خود اسلام، «برابری» را تا «برادری» ارتقاء دهد. (شریعتی، 1380: 354-353)
یکی از اهداف بزرگ انبیای الهی و به ویژه پیامبر عظیمالشّأن اسلام (ص)، پاسداشت کرامت انسانی تمامی ابنای بشر، اعم از مسلمان و غیرمسلمان و برپایی عدالت بوده است. اقلیتها در اندیشه سیاسی اسلام و آراء فقها و مجتهدان اسلامی، از احترام و جایگاه ویژهای برخوردارند و مقوله اقلیتهای مذهبی، یکی از جدیترین مسائل دین اسلام از آغاز پیدایش آن بوده است. در نظام حقوقی اسلام، اقلیت دینی به پیروان ادیان الهی یهودیت، مسیحیت و زرتشتی و صابئیها اطلاق میشود. البته در نظر برخی فقهای اهل سنّت، پیروان ادیان دیگر را نیز می‌توان به این گروههای چهارگانه ملحق کرد. فلسفه وجودی اصلی تشریع عقد ذمّه در دین اسلام، همانا ایجاد همزیستیِ مسالمتآمیز میان اقلیتها و اکثریت مسلمان در جامعه اسلامی است، که با استفاده از نهاد ذمّه، علاوه بر تأمین حداقل حقوق بنیادینی که برای زیست انسانی همگان لازم است، شرایط زندگی متدیّنانه برای پیروان ادیان مختلف فراهم می‌گردد.
موجودیت و هویت اقلیتهای مذهبی وابستگی کامل به حمایت از مذهب آنها و مظاهر آن دارد. مطابق قواعد حقوق بینالملل، دولتها در مقام عمل به تعهدات بینالمللی حقوق بشری باید حقوق مذهبی اقلیتها را مورد حمایت و احترام قرار دهند. اما فقه اسلامی پیش از و بدون نیاز به هر گونه پیمان و تعهد بینالمللی، بر اساس قرارداد ذمّه، حکومت و جامعه اسلامی را ملزم به رعایت حقوق اقلیتها و حمایتهای مؤثر از آنها کرده است. بدیهی است دولت اسلامی و مسلمانان بر پایه باورهای دینی و به عنوان وظیفه شرعی، خود را مکلّف به ایفای حقوق ذمّی‌ها می‌دانند و این مؤثرترین ضمانتاجرا برای رعایت حقوق اقلیت‌هاست. این در حالی است که حقوق بینالملل، به ویژه قواعد حقوق بشریِ آن با چالش جدّیِ ضمانتاجرا مواجه است، علاوه بر این که از آسیب‌هایی مانند رویکردهای سیاسی، ابزاری و برخوردهای دوگانه نیز رنج می‌برد.
حقوق بشر کنونی، که بر بنیان اندیشههای فردگرایانة لیبرالیسم و سکولاریسم پایهگذاری شده است، در فهم، توجه و تحقق نیازمندیهای مذهبی افراد به ویژه اشخاص متعلق به اقلیتها، که به خاطر موقعیت غیرحاکم در شرایط آسیبپذیر قرار دارند، ناتوان است. بدیهی است قواعد نظام حقوقی که غیردینی و حتی گاه ضددینی است، شایستگی، قابلیت و توانایی حمایتِ مناسب و متناسب از خصایص و هویت اقلیتهای مذهبی، که پیوندی ناگسستنی با مذهب و مظاهر آن دارد، را دارا نیست. نظام حقوقی اسلام، به مثابه نظامی مبتنی بر مذهب و عقاید مذهبی، که ریشه در احکام الهی و دینی دارد، در صورت اجرای کامل و مناسب از سوی کشورهای اسلامی و جوامع دینی، به بهترین وجه ممکن قادر است به رفع نیازمندیها و تحقق استحقاقات اشخاص متعلق به اقلیتهای مذهبی بپردازد. ضمن این که می‌توان گفت، نهاد حقوقی ذمّه در فقه اسلامی، چنانچه مورد بازخوانی قرارگیرد، ظرفیت آن را دارد که با لحاظ اقتضائات زمان، به مثابه الگوی مؤثری در حمایت از حقوق اقلیتها، به ویژه اقلیتهای مذهبی، مورد الهام و اقتباس قرار گیرد.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Protection of Religious Minorities under Islamic Legal System and International Law of Human Rights
نویسندگان [English]
- Mostafa Fazaeli 1
- null null 2
1 Dean of the International law departement, University of Qom
چکیده [English]
This article, through a descriptive-analytic method and on a library-based approach and by means of analyzing the protection of religious minorities under Islamic legal system in one side and International Minority Protection Law (IMPL) in the other side, aims to illustrate the relation between these two systems. Religious Minorities have been the first type of these groups enjoying international legal protection and it was after the occurrences such as French Revolution and American Independence that protection has been on rather secular basis. Religious minorities have been a serious Islamic concern from the outset of its revelation. Thereupon, through taking into account the requirements of time and place could be a remarkable pattern in protecting minorities. States, by means of human rights obligations, have a duty to respect, protect and fulfill religious rights of minorities under International Law; meanwhile, in Islamic system and under Tribute Contract, Islamic State shall protect minorities and respect and ensure their political, civil, economic, social and judicial rights. As a result, by comparison with International Human Rights Law, it seems that Tribute Contract, at least in a faith community, is more capable in realization and assurance of the rights of religious minorities.
کلیدواژه‌ها [English]
- Religious Minority
- Minority Rights
- Islamic Law
- International Law of Human Rights
- Tribute Contract
* قرآن کریم
* نهجالبلاغه
1. ابن قدامه، احمد، 1367ق، المغنی، ج8، بیروت، التاریخ العربی.
2. اسمیث، کانتول، 1387ش، سیر مذهب در اروپا، ترجمه سیدمحمد ثقفی، کلام اسلامی، سال هشتم، ش32.
3. آقایی، بهمن 1376ش، فرهنگ حقوق بشر، چ1، تهران، گنج دانش.
4. امامی، محمد و نورالدینی، حسین، 1393ش، سیری در حقوق اقلیتهای دینی در اسلام، تاریخ نو، سال چهارم، ش7.
5. توفیقی، حسین، 1379ش، آشنایی با ادیان بزرگ، چ1، قم، سمت.
6. جهانی، محمد، 1392ش، تأثیر اقلیتگرایی مذهبی بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران (با تأکید بر نقش سلفیت)، آفاق امنیت، س6، ش20.
6. حق‌پرست، شعبان، 1383ش، راه‌های پایاندادن جنگ در حقوق اسلام، مجله حقوقی بینالمللی، ش30.
7. خفاجی، شذی، 1378ش، حقوق اقلیتها در اسلام، ترجمه مهدی حسینیان، حکومت اسلامی، ش13.
8. خلیلیان، سیدخلیل، 1377ش، حقوق بینالملل اسلامی: تحلیلی نوین در مباحث حقوقی اسلام (کلیات)، ج1، چ7، تهران، فرهنگ اسلامی.
9. دانشپژوه، مصطفی، 1380ش، اسلام و حقوق بینالملل خصوصی، ج1، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
10. زیدان، عبدالکریم، 1382ق، احکام الذمّیّین و المستأمنین فی دارالاسلام، بغداد، جامعه بغداد.
11. سادات رضوی، اقدس، 1388ش، نوجوانی و هویتیابی، مشاور مدرسه، دوره پنجم، ش1.
12. شریعتی، علی، 1380ش، پایههای حقوق انسانی در انسان اولیه، در: بستهنگار، محمد، حقوق بشر از منظر اندیشمندان، چ1، تهران، شرکت سهامی انتشار.
13. شیخالاسلامی، اسعد، 1358ش، حقوق اقلیتهای دینی در اسلام، مقالات و بررسیها، ش32 و 33.
14. طوسی، محمدبن حسن، 1412ق، المبسوط فی فقه الإمامیه، تصحیح و تحقیق محمدتقی کشفی، بیروت، دارالکتاب الاسلامی.
15. عزیزی، ستار، 1385ش، حمایت از اقلیتها در حقوق بینالملل، همدان، نور علم.
16. فضائلی، مصطفی و کرمی، موسی، 1395ش، حمایت از حقوق فرهنگی اقلیتهای قومی در حقوق بینالملل: با نگاهی به وضعیت کُردها در ترکیه، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش.
17. کاسانی، علاءالدین، 1327ق، بدایع الدایع فی ترتیب الشرائع، ج7، القاهرة، شرکة المطبوعات العلمیه.
18. کلینی رازی، یعقوب بن اسحاق، 1401ق، کافی، ج3، بیروت، دارالحدیث.
19. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، 1401ق، کافی (فروع کافی)، ج3، بیروت، دارالحدیث.
20. محمدزاده رهنی، محمدرضا و فریدی، حسن، 1389ش، بررسی فقهی حقوق و تکالیف اقتصادی و تجاری اقلیتهای دینی، فقه و تاریخ تمدن اسلامی، ش23.
21. معلوف، لوئیس (بیتا)، المنجد فی اللغة، ج3، ریاض، النصر الحدیثه لصاحبیها عبدالله و محمد الصالح الراشد.
22. مهرپور، حسین، 1390ش، نظام بینالمللی حقوق بشر، چ4، تهران، اطلاعات.
23. موحد، محمدعلی، 1382ش، در خانه اگر کس است، تهران، کارنامه.
24. موسوی خمینی(ره)، روحالله، 1386ش، تحریرالوسیله، چ2، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
25. موسوی خویی، سید هاشم، 1388ش، قرارداد ذمّه، نمود صلح‌جویی پیامبر اعظم (ص) در اسلام، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
26. نظری، محمدتقی، 1384ش، اسلام و حقوق اقلیتها، مجله علوم انسانی، ش61.
- CCPR (27 September 1993), General Comment No. 22: The Right to Freedom of Thought, Conscience and Religion (Art. 18), CCPR/C/21/Rev. 1/Add. 4.
- CCPR (27 September 1993), General Comment No. 22: The Right to Freedom of Thought, Conscience and Religion (Art. 18), CCPR/C/21/Rev. 1/Add. 4.
- CESCR (2 July 2009), General Comment No. 20: Non-Discrimination in Economic, Social and Cultural Rights (art.2, para. 2), E/C.12/GC/20.
- CESCRS (21 December 2009), General Comment No. 21: Right of Everyone to Take Part in Cultural Life (Art. 15, para. 1(a) of the International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights), UN Doc. E/C.12/GC/21.
- Council of Europe (CoE) (1995). Framework Convention for the Protection of National Minorities (FCNM); for html format see: http://www. Conventions. coe. int/Treaty/en/Treaties/Html/157. htm
- Council of Europe (November 4 1950), Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, E.T.S. No. 5, 213 U.N.T.S. 222.
- Ghanea, Nazila, (2012). "Are Religious Minorities Really Minorities?", Oxford Journal of Law and Religion, Vol. 1, No. 1: 57-79.
- Hidayat, Rehman, Zubair, Muhammad (July 2013). "Development of Minorities' Rights and Critical Analysis of Contemporary Comparative International Human Rights Law for their Protection", International Research Journal of Social Sciences, Vol. 2(7):53-58.
- Johns, Fleur (1995). " Portrait of the Artist as a White Man: The International Law of Human Rights and Aboriginal Culture", Australian Yearbook of International Law, 16: 173-197.
- Lerner, Natan, "Proselytism, Change of Religion and International Human Rights Law". For the full text see www.irla.org/documents/articles/lerner-proselytism.html
- Papoutsi, Emilia (2014). "Minority under international law: How protected they are?", Journal of Social Welfare and Human Rights, vol.2, No.1.
- Stamatopoulou, Elsa (2007). Cultural Rights in International Law: Article 27 and Beyond, Leiden/Boston: Martinus Njihoff Publishing.
- Swamy, Anarayana (December 2014). "International Perspective to Protect the Human Rights of Religious Minorities- A Critical Study", Journal of Humanities and Social Science, Vol. 19, Issue 2, Version IV: 14-19.
- Valentine, John R. (2004). "Toward a Definition of National Minority", Denver Journal of International Law and Policy, 32:445-474.
- Wiessner, Siegfried (2011). " The Cultural Rights of Indigenous Peoples: Achievements and Continuing Challenges", EJIL, 22, No. 1:121-140.
- Yildirim, Mine (2015). The Collective Dimension of Freedom of Religion and Belief in International Law: The Application of Findings to the Case of Turkey, Abo: Abo Akademi University Press.
- Yusuf, Rizwana (2007). "World Conventions and Minority Rights", Paper presented in Symposium on Minorities in the Globalization Era, 1-3 May 2007, Libya: Institute of Hazrat Mohammad (SAW).
)
ارسال نظر در مورد این مقاله