مطالعه تطبیقی مصونیت و مسئولیت مدنی قاضی در فقه امامیه و نظام کامن لا

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تخصصی فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

قضات در حقوق ایران اگر مرتکب تقصیر یا بی‌مبالاتی غیرمتعارف یا استنکاف از رسیدگی به دعوا شوند مسئولیت مدنی خواهند داشت اما درصورت اشتباه، مسئول جبران خسارت دولت خواهد بود. هدف از پژوهشحاضر روشن شدن نقاط اشتراک و افتراق پیرامون دو مکتب فقه امامیه و نظام کامن لا می‌‌باشد که به شیوه تحلیلی-توصیفی و با روش کتابخانه‌‌ای انجام گرفته و یافته‌‌ها حاکی از این است؛ قانون‌گذار جمهوری اسلامی ایران علاوه بر ذکر مسئولیت مدنی قضات در اصل (171) قانون اساسی، برای پاسداری از استقلال قاضی، مصونیت نسبی را متأثر از فقه امامیه می‌‌پذیرد، درحالی که نظام حقوقی کامن لا با مطالعه موردی دو کشور انگلیس و آمریکا، قضات دادگاه‌‌های عالی را زیبنده مصونیت مطلق می‌‌دانستند. این دو کشور به تدریج با پیش‌‌بینی اساس‌نامه‌‌های اخلاقی راهی برای نظارت بر رفتار نادرست قضات در کنار استیناف از تصمیم آنان یافتند تا حدی که ایالات متحده آمریکا با اعتقاد بر اصل «اعمال حاکمیت» برگرفته از نظام فدرالی، خود را از جبران خسارت درصورت اشتباه یا تقصیر معاف کرد و قضات در این کشور با بیمه کردن خود تا سقف مشخص راهی برای مشکلات احتمالی یافتند.

تازه های تحقیق

در نظام جمهوری اسلامی ایران قانون‌گذار علاوه بر پیش‌‌بینی مصونیت نسبی در اصل (164) قانون اساسی برای پاسداری از استقلال قضات برگرفته از احادیث ائمه علیهم السلام، اصل صحت و قاعده احسان؛ باتوجه به نقدهایی که به آن وارد بود، ضرورت جبران خسارت بر کسی که حقش ضایع گشته را تأکید می‌‌کند. اما مطابق اصل (171) قانون اساسی و منابع معتبر فقه امامیه همچون آیات، روایات، نظر فقها و قواعدی مانند قاعده «لاضرر»، «اتلاف» و «علی الید» درصورت تقصیر قضات در اصدار حکم، مسئول جبران خسارت شخص قاضی بوده و اگر اشتباه وی خطائی باشد دولت مسئول جبران خسارت می‌‌باشد. با مداقه تطبیقی نظام حقوقی کامن لا روشن گردید؛ در انگلستان برخورداری از مصونیت مطلق را فقط زیبنده قضات دادگاه‌‌های عالی می‌‌دانستند حتی اگر در اعمال زیان بار خارج از حوزه صلاحیت شغلی خود سوءنیت داشته باشند، درحالی که قضات دادگاه‌‌های مادون درمقابل تصمیمات خارج از صلاحیت قضایی خود و یا همراه با سوءنیت بدون عذرموجه، مسئولیت مدنی دارند. درسیستم حقوقی آمریکا نیز این مصونیت برای قضات دادگاه‌‌های عالی و تالی که دارای سمت رسمی قضایی هستند وجود داشت و تا زمانی که از حدود صلاحیت خویش تعدی نکرده باشند از نظر مدنی تحت هیچ شرایطی مسئول اعمالی که در اجرای وظایف قضایی انجام می‌‌دهند نخواهند بود زیرا اگر قاضی در اجرای وظایف خود در مقام صدور حکم اشتباه یا تقصیر کند، صرف تصمیم نادرست موجب اقامه دعوا بر ضد او نمی‌‌شود و قاضی نباید به خاطر حکمی که صادر کرده جریمه گردد یا ملزم به پرداخت انواع دیگر خسارت شود. اما امروزه در کشورهای مورد مطالعه علاوه بر حق استیناف از تصمیم قضای، امکان شکایت از رفتار قضات نیز برای اصحاب دعوا بوجود آمده تا حدی که در ایالات متحده آمریکا برگرفته از نظام فدرالی خود پیش‌بینی‌هایی در قانون برای جبران خسارت متضررین انجام داده ولی چون دولت با اعتقاد بر اصل «اعمال حاکمیت» خود را از مسئولیت تصمیمات خطایی یا اخلاقی قاضی معاف کرده در بیشتر ایالت‌‌ها قضات با بیمه کردن خود تا سقف مشخص راه حلی برای مشکلات احتمالی یافتند. با مطالعه تطبیقی بر نقاط ضعف و قوت نظام‌‌های حقوقی فوق می‌‌توانیم پیشنهاد دهیم، برای کاستن از تراکم کار و تشریفات رسیدگی به پرونده‌‌های ناشی از تصمیمات نادرست قضایی که منجر به اطاله دادرسی و سردرگمی زیان دیدگان شده است در ایران نیز بیمه مسئولیت مدنی قضات ایجاد شود تا امکانی برای تشفی خاطر متضررین و قضات از جبران خسارت‌‌های مادی و احتمالی فراهم گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Judge Immunity and Civil Liability in Imamiyah Jurisprudence and Common Law

نویسندگان [English]

  • yasaman saeedi 1
  • ebrahim yaghouti 2
1 PhD in Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, North Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Judgment in the Iranian law will be civil if the perpetrator commits a mistake or unconventional negligence by refusing to hear the case, but if he makes a mistake, he will be responsible for compensating the government. Recruiting an analytical-descriptive design, the study is aimed at clarifying the commonalities and differences between Imamiyyah jurisprudence and the common law system in this regard. Findings indicate that in addition to Article 171 of the Constitution, the State of the Islamic Republic of Iran recognizes relative immunity under the influence of Imamiyyah jurisprudence in order to protect the independence of the judge. They knew absolutely. In general, by anticipating the principles of ethics to monitor the misconduct of the judiciary along with appealing their decision to the extent that the US government believes in the principle of "exercise of sovereignty" is derived from the federal system, refrain from making decisions in the US. He was acquitted and the judiciary in this country, by insuring itself, found a certain limit for possible problems.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Fault
  • Mistake
  • Compensation
  • Judge Immunity
  • Civil Liability

مراجع

قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
ابن اثیر، مبارک بن محمد، 1367ش، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم، اسماعیلیان، چ4، ج3.
ابن منظور، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، 1409ق، لسان العرب، بیروت، دارالفکر لطّباعه، ج3.
الآمدی، عبدالواحد بن محمد، 1410ق، غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، چ2.
بجنوردی، سید حسن، 1377ق، القواعد الفقهیه، قم، نشر الهادی، چ1.
بروجردی، سید حسین، 1392ش، منابع فقه شیعه، ترجمه جامع احادیث الشیعه، تهران، نشر فرهنگ سبز، چ1.
داورنیا، رحیم، 1385ش، «مسئولیت مدنی قاضی در حقوق ایتالیا، فرانسه، ایالات متحده آمریکا و ایران»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ش 74.
سعیدی، یاسمن، جمال‌زاده، عبدالرضا، باقری، احمد، 1400ش، «نظارت غیرقضایی بر سازمان‌‌های اداری توسط نهاد مشابه آمبودزمان در ایران»، فصلنامه حقوق اسلامی، ش 69.
سلطانی‌نژاد، هدایت‌الله، 1376ش، «بررسی تطبیقی مسئولیت مدنی قاضی در حقوق ایران و فقه امامیه و سیستم‌‌های حقوقی»، فصلنامه مفید، ش 11.
صالحی مازندرانی، محمد، 1385ش، «نگرش بر مسئولیت مدنی تصمیم گیرندگان قضایی»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ش 72.
طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، 1414ق، تکمله العروه الوثقی، مصحح: سید محمد حسین طباطبائی، قم، مکتبه الداوری، چ1، ج1.
طوسی، محمد بن حسن، 1400ق، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، چ3.
علامه حلی، حسن بن یوسف، 1413ق، قواعد الاحکام، قم، موسسه النشر الإسلامی، چ1، ج 2.
غمامی، مجید، 1376ش، مسئولیت مدنی دولت نسبت به اعمال کارکنان خود، تهران: نشر دادگستر، چ1.
قرائتی، محسن، 1388ش، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چ6، ج8.
کاتوزیان، ناصر، 1362ش، حقوق مدنی: ضمان قهری- مسئولیت مدنی، تهران، دهخدا، چ1.
کلینی، محمد بن یعقوب، 1430ق، الکافی، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، چ1.
محقق داماد، سید مصطفی، 1400ش، قواعد فقه بخش جزایی، تهران، نشر دانشگاه علوم رضوی، چ42، ج1.
محمدی، ابوالحسن، 1399ش، قواعد فقه،، تهران، میزان، چ16، ج 2.
مکارم شیرازی، ناصر، 1370ش، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب، چ3، ج 1.
موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، 1381ش، فقه القضاء، قم، جامعه المفید موسسه النشر، چ2، ج1.
موسوی خمینی، روح‌الله، 1385ق، الرسائل (قاعده لاضرر)، قم، اسماعیلیان، چ1، ج1.
موسوی بجنوردی، سید محمد، 1401ق، قواعد فقهیه، تهران، نشر عروج، چ3.
موسوی خوانساری، سید احمد، 1355ش، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تهران، مکتبه الصدوق، چ2، ج2.
منتظری، حسینعلی، 1375ش، استفتائات مسائل ضمان، قم، مکتب آیه‌الله العظمی المنتظری، چ1.
نجفی، محمدحسن بن باقر، 1362ش، جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، نشردارالاحیاء التراث العربی، چ7، ج40.
هاشمی، محمد، 1383ش، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران: نشر میزان، چ9، ج2.
Black, Henry Campbell, (1983), Black's Law Dictionary: Definitions of the Terms and Phrases of American and English Jurisprudence, Ancient and Modern, West Publishing
Co. 5th ed.
Feldthusen, Bruce, (1980), Judicial Immunity: In Search of an Sppropriate Limiting Formula, 29 U.N.B. Law Journal, No. 73.
Guide to Judicial Conduct, (2020), Courts and Tribunals Judiciary,       
https://www.judiciary.uk/publications/guide-to-judicial-conduct/
Guide to Judicial Policy- United State Courts, (2019), Vol. 2, www.uscourts.gov
Holdsworth, Wiliam Searle, (1932), The Constitutional Position of the Judges, 48 LQR
25.
Hood Philips, Owen, (1965), Constitutional and Administrative Law, 5th ed.
Husmaniger, Christian, (1990), Civil Liability of Arbitrators Comparative Analysis and Proposal for Reforms, Journal of International Arbitration, Vol 7.
Jennigs, Ivor, (1952), The law and the constitution, University of London Press, 4th ed.
Prosser, William, (1941), Handbook of the Law of Torts, West Publishing Co. 3rd ed.
Schuck, Peter, (1989), Civil Liability of Judges in the USA, The American Journal of Comparative Law, Vol. 34.
Thopmpson, Darren, (1958), Judicial Immunity and the Protection of Justices, The Modern Law Review, Vol. 21.
Judicial Conduct, 28 July 2010, https://www.judiciary.uk/about-the-judiciary/the-judiciary-the-government-and-the-constitution/jud-acc-ind/jud-conduct/
Code of conduct for the US Judges effective, 12 March 2019,
https://www.law.cornell.edu/uscode/text/28/354.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image
پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب
دوره 10، شماره 1 - شماره پیاپی 35
فروردین 1402
صفحه 171-190

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار