بررسی تطبیقی «خسارت اقتصادی» و «عدم‌النفع»

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و حقوق خصوصی، دانشگاه شهید مطهری.

2 استادیار گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه خوارزمی.

3 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه خوارزمی

چکیده

«خسارت اقتصادی» اصطلاحی در کامن‌لا است که در موارد تحمیل مخارج به مدعی یا از دست رفتن سود موردانتظار وی بکار می‌رود و در برابر صدمات جسمانی یا خسارات وارده به اموال ملموس مدعی قرارمی‌گیرد. در کامن‌لا، برای بیان این نوع خسارت در موارد نقض قرارداد، بیشتر اصطلاحات «خسارت اتکاء» و «خسارت انتظار» متداول است. در حقوق مسؤولیت مدنی کامن‌لا، «خسارت اقتصادی» ناشی از اعمال عمدی علی‌القاعده مشروط به احراز شرایطی قابل جبران است، ولی در موارد «بی‌احتیاطی»، جبران «خسارت اقتصادی» مشروط به این است که به تبع صدمات جسمانی یا خسارات مادی وارده به اموال ملموس مدعی پدید آمده ‌باشد که آن را «خسارت اقتصادی تبعی» می‌نامند. در غیر این صورت، چنین خسارتی را «خسارت اقتصادی محض» می­نامند و علی‌القاعده آن را قابل جبران نمی‌دانند. مفهوم مشابه «خسارت اقتصادی» در حقوق ایران که می‌تواند مبنای بررسی تطبیقی قرار گیرد، اصطلاح فقهی «عدم‌النفع» است. در این مقاله با روشی توصیفی-تحلیلی، مفهوم کامن‌لایی «خسارت اقتصادی» معرفی و محدودیت­ها و شرایط جبران این گونه خسارت بیان شده است و ضمن مقایسه این مفهوم با «عدم‌النفع»، موضع قوانین ایران و نظریات فقهی مختلف در این زمینه تحلیل می‌گردد.
 

تازه های تحقیق

نتایج حاصله از این پژوهش را می‌توان بدین شرح خلاصه نمود:

 1.خسارت اقتصادی در مقایسه با عدم‌النفع معنی گسترده‌تری دارد و هرگونه خسارتی که به شکل صدمه فیزیکی به اموال مادی یا جسم دیگری نباشد، از جمله تحمیل مخارج اضافی به دیگری را نیز شامل می‌شود. در کامن‌لا میان خسارات اقتصادی ناشی از نقض قرارداد و دعاوی مسؤولیت مدنی تفکیک قائل شده‌اند. در موارد نقض قرارداد، خسارت انتظار مشروط به حصول شرایط متعددی قابل جبران است، در غیر این صورت جبران خسارت ناشی از نقض قرارداد محدود به مخارج و مصارفی که شخص به اتکاء قرارداد متحمل شده، خواهد بود. در فقه و حقوق ایران، درباره جبران خسارت ناشی از تخلّف از عقد، برمبنای «خسارت اتکا» یا مخارج و مصارفی که شخص متحمل شده، تردیدی وجود ندارد. تردید تنها در تعیین خسارت قراردادی، برمبنای منافع موردانتظار از اجرای قرارداد می‌باشد. در حقوق ایران در نصوص قانونی کنونی، علی‌الظاهر میان حکم «عدم‌النفع» از حیث قابلیت جبران در دو حوزه قراردادها و مسؤولیت مدنی تفکیکی نشده است. این رویکرد که ظاهراً ناشی از برداشتی محدود از تعریف مال و موجبات ضمان قهری و دایره شمول قاعده اتلاف می‌باشد، قابل انتقاد به نظر می‌رسد، کما‌اینکه برخی فقها نیز بر لزوم جبران عدم‌النفع ناشی از تخلّف از عمل موضوع عقد در مورد عقد مزارعه تصریح نموده‌اند.

2. در کامن‌لا در حوزه دعاوی مسؤولیت مدنی، ضمن تفکیک خسارات اقتصادی ناشی از اعمال عمدی و بی‌احتیاطی، اصل بر عدم قابلیت جبران خسارات اقتصادی محض ناشی از بی‌احتیاطی می‌باشد، مگر اینکه خسارت اقتصادی به تبع ایراد صدمه فیزیکی به جسم یا اموال مادی مدعی بوجود آمده باشد. در فقه و حقوق و رویه قضائی ایران نیز تفکیک میان عدم‌النفع ناشی از اضرار عمدی و بی‌احتیاطی دارای مبنا و سابقه می‌باشد. تبصره 2 ماده (14) قانون آیین دادرسی کیفری، جبران منافع ممکن‌الحصول را مختص مواردی دانسته که صدق اتلاف نماید. باتوجه به برداشتهای متفاوتی که از قلمرو قاعده اتلاف در فقه وجود دارد، تفسیرهای متفاوتی از این ماده قابل ارائه می‌باشد، ولی آنچه مسلم است، از دیدگاه فقهی دلایلی در جهت جبران پذیری مشروط و محدود عدم‌النفع در حوزه مسؤولیت مدنی، صرفاً در برخی مصادیق و موارد معدود مانند حبس کارگران و پیشه‌وران وجود دارد. از سوی دیگر، در دکترین حقوقی، متأثر از برخی نظام‌های حقوقی غربی مانند فرانسه گرایش به جبران‌پذیری وسیع عدم‌النفع مشهود است، در حالی که درستی و کارآیی این دیدگاه موسّع از جهت پاره‌ای ملاحظات حقوقی، اجتماعی و اقتصادی مانند جلوگیری از افزایش دعاوی و کارآیی اقتصادی - همچنانکه موردتوجه قضات و حقوقدانان آنگلوساکسون قرارگرفته- مورد تردید می‌باشد.

باتوجه به آثار نامطلوبی که از ابهام موجود در حقوق ایران ناشی شده، می‌توان پیشنهاد کرد قانون‌گذار با استفاده از مبانی فقهی موجود، راه‌ میانه‌ای را در پیش گرفته و ضمن پذیرش مشروط و محدود جبران عدم‌النفع در برخی موارد لازم، مقررات صریحی در زمینه شرایط و موانع جبران آن در هریک از حوزه‌های مسؤولیت مدنی و قراردادی وضع نماید.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of "Economic Loss" and "Loss of Profit"

نویسندگان [English]

  • seyed mohammad sadegh mousavi 1
  • Seyed Ali Khazaei 2
  • Seyed Hadi Dehghan 3
1 Associate Professor, Department of Jurisprudence and Private Law, Shahid Motahari University
2 Assistant Professor, Department of Private Law, Faculty of Law and Political Sciences, Kharazmi University.
3 Ph. D Candidate in Private Law, Faculty of Law and Political Sciences, Kharazmi University
چکیده [English]

Economic Loss is a term in common law that is used in cases of imposition of expenses on the claimant or loss of his/her expected profit and is placed against physical injury or damage to his/her tangible property. In common law, to express this kind of damage in breach of contract, the terms "reliance loss" and "expectation loss" are prevalent. In the tort law of common law, "economic loss" arising from intentional acts principally is compensable providing the establishment of some conditions, but in cases of "negligence", compensation for "economic loss" is conditional upon the claimant having suffered physical injury or physical damage to his/her tangible property of the claimant which is called Consequential Economic Loss. Otherwise, such damage is called "pure economic loss" and it is not compensated in principal. The analogous notion of "economic loss" in Iranian law which could be the basis for a comparative study is the jurisprudential term of "loss of profit". In this article, through a descriptive-analytic method, the common law notion of "economic loss" is introduced and the limitations and conditions for compensation for such damage are expressed. In addition to comparing this concept with "loss of profit", the position of Iranian laws and various jurisprudential opinions in this regard would be analyzed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Economic Loss
  • Consequential Economic Loss
  • Pure Economic Loss
  • Loss of Profit
  • Civil Liability

مراجع

1)     احسنی فروز، محمد، 1391 ش، ملاک‌ها و ضوابط ارزیابی خسارات ناشی از نقض حقوق مالکیت فکری در حقوق داخلی و برخی معاهدات و قوانین خارجی، فصلنامه پزشکی، ویژه‌نامه حقوق مالکیت فکری.
2)     بابایی، ایرج، 1396 ش، حقوق مسئولیت مدنی مبتنی بر نقد و بررسی آراء و رویه قضایی، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه،ج1.
3)     بروجردی، حسین، 1386 ق، منابع فقه شیعه (ترجمه جامع احادیث الشیعه)، تهران، انتشارات فرهنگ سبز،ج24.
4)     پژوهشکده شورای نگهبان، 1393 ش، قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 در پرتو نظرات شورای نگهبان، تهران، پژوهشکده شورای نگهبان.
5)     پژوهشگاه قوه قضائیه، 1395 ش، آرای قضائی شعب دیوان عالی کشور (حقوقی) سال 1392، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه.
6)     دیلمی، احمد، 1389 ش، حسن نیت در مسؤولیت مدنی، تهران، بنیاد حقوقی میزان.
7)     زراعت، عباس و حاجی‌زاده، حمیدرضا و متولی جعفرآبادی، یاسر، 1389 ش، قانون آیین دادرسی کیفری در نظم حقوقی کنونی، تهران، انتشارات خط سوم،چ5.
8)     خمینی، سیدروح الله، 1421 ق، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی،ج1.
9)     -------------، 1425 ق، تحریرالوسیله،  مترجم: اسلامی، علی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج 3، چ 21.
10)  خوانساری، موسی بن محمد نجفی، 1373 ق، رسالة فی قاعدة نفی الضرر (ضمیمه منیة الطالب فی حاشیة المکاسب للنائینی)، تهران، المکتبة المحمدیه.
11)  خوئی، سید ابوالقاسم، 1418 ق، موسوعة الامام الخوئی، قم، مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی، ج 31.
12)  رستمی چلکاسری، عباداله، سرگزی، محمدرضا و فرهانی روحانی، نوشین، 1393 ش، ماهیت و گستره غرامت قابل مطالبه از بایع در مبیع مستحق‌للغیر (نقد و بررسی رأی وحدت رویه شماره 733-15/07/1393 هیأت عمومی دیوان عالی کشور)، فصلنامه رأی: مطالعات آرای قضایی، دوره 3، ش 7.
13)  زندی، محمدرضا، 1394 ش، رویه قضائی دادگاه‌های عمومی حقوقی تهران در امور تجارت (2)، تهران،انتشارات جنگل جاودانه.
14)  ------------، 1392 ش، رویه قضائی دادگاههای بدوی و تجدیدنظر استان تهران در امور مدنی (اجرت‌المثل-خسارت) ، تهران، انتشارات جنگل- جاودانه، ج 10، چ1.
15)  السهنوری، عبدالرزاق، بی‌تا، مصادرالحق فی الفقه الاسلامی- دراسة مقارنة بالفقه الغربی، الجزء السادس، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
16)  شکاری، روشنعلی، 1382 ش، نقد و بررسی تبصره 2 ماده 515 قانون آیین دادرسی مدنی (عدم‌النفع)، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ش 52.
17)  شهیدی، مهدی، 1383 ش، حقوق مدنی - آثار قراردادها و تعهدات، ج 3، چ 2، تهران، مجد
18)  صادقی، محمود و شیخی، مریم، 1388 ش، اقدامات تأمینی و ضمانت اجرای مدنی حقوق مالکیت صنعتی؛ مطالعه تطبیقی، فصلنامه حقوق دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 39، ش 3.
19)  صفائی، سیدحسین و رحیمی، حبیب‌الله، 1391 ش، مسؤولیت مدنی (الزامات خارج از قرارداد)، تهران، سمت،چ 3.
20)   کاتوزیان، ناصر، 1382 ش، الزام‌های خارج از قرارداد: ضمان قهری جلد اول مسؤولیت مدنی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،چ3.
21)  طباطبائی حائری، سیدعلی بن محمد، 1418 ق، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، محقق/ مصحح: بهره مند، محمد و قدیری، محسن، قم، مؤسسه آل البیت، ج 14.
22)  عابدی، محسن و امام جزائری، سیدمحمدرضا، 1383 ش، تأثیر مفهوم غصب بر حکم عدم‌النفع از منظر فقهی، مقالات و بررسیها، دفتر 76 (3).
23)  عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی، 1410 ق، الروضة البهیة فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم، کتابفروشی داوری، ج 7.
24)  عیسائی تفرشی، محمد، صادقی، محمود و شاه محمدی محمد، 1390 ش، تفویت منفعت مالک» ضابطه ای برای جبران خسارت ناشی از نقض حق اختراع در حقوق ایران و آمریکا، مجله پژوهش های حقوق تطبیقی، دوره 15، ش 3.
25)  ----------، 1391 الف، بررسی اجرت‌المثل به عنوان ضابطه جبران خسارت ناشی از نقض حق اختراع و مطالعه تطبیقی با حق‌الامتیاز متعارف در حقوق آمریکا، مجله حقوقی دادگستری، ش 78
26)  ----------، 1391 ب، استرداد سود تحصیل‌شده توسط ناقض در اثر نقض، ضابطه‌ای برای جبران خسارت ناشی از نقض حقوق مالکیت فکری (مطالعه تطبیقی)، پژوهش‌های حقوق تطبیقی، دوره 16، ش 1.
27)  مبیّن، حجت و لؤلؤ، سیده مهناز، 1396 ش، مبانی و چگونگی جبران خسارات وارده به خریدار در معامله فضولی با مطالعه تطبیقی در حقوق انگلستان، مجله مطالعات حقوقی دانشگاه شیراز، دوره 9، شماره 4.
28)  متین دفتری، احمد، 1381 ش، آیین دادرسی مدنی وبازرگانی، تهران، مجد، چ 2، ج 1 و 2.
29)  مراغی، سیدمیرعبدالفتاح بن علی حسینی، 1417 ق، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ 1، ج 1.
30)  مرکز تحقیقات شورای نگهبان، 1385 ش، مجموعه نظرات شورای نگهبان در مورد مصوبات مجلس شورای اسلامی دوره پنجم (خرداد 1375 تا خرداد 1379)، تهران، نشر دادگستر.
31)  محقق اردبیلی، احمد بن محمد، 1403 ق، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، محقق/مصحح: عراقی، آقا مجتبی و اشتهاردی، علی‌پناه و یزدی اصفهانی، آقا حسین، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ 1، ج 14.
32)  محقق داماد، سیدمصطفی، 1390 ش، نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، چ 2.
33)  محقق حلی، 1374 ش، ترجمه فارسی شرایع الاسلام، ترجمه: یزدی، ابوالقاسم بن احمد، بکوشش: دانش‌پژوه، محمدتقی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ 6، ج 3 .
34)  مکارم شیرازی، ناصر، 1427 ق، استفتائات جدید، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابیطالب، چ 2، ج 3.
35)  مکارم شیرازی، ناصر، 1411 ق، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام امیرالمؤمنین، چ 3، ج 1 و 2.
36)  میرزای قمی، ابوالقاسم، 1413 ق، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، محقق/مصحح: رضوی، مرتضی، تهران، مؤسسه کیهان، ج 3.
37)  نجفی (صاحب الجواهر)، محمدحسن، 1404 ق، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، مصحح: قوچانی، عباس و آخوندی، علی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ 7، ج 37.
38)  وحدتی شبیری، سیدحسن، 1395 ش، ضمان ناشی از خسارت عدم‌النفع در نظریه فقهی وحید بهبهانی، فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال 49، ش 2.
39)  یزدی، سیدمحمدکاظم طباطبایی، 1409 ق،  العروة الوثقی فیما تعم به البلوی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چ 2، ج 2.
40)  -----------------------، 1415 ق، سؤال و جواب، مصحح: محقق داماد، سیدمصطفی و مدنی بجستانی، سید محمد و وحدتی شبیری، سیدحسن، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
41)  Ameli, K.H, (2015) , Iranian Law of Loss of Profits in International Arbitration, obtained from: http://ameliarbitration.com/wp-content/uploads/2015/05/Ameli-Loss-of-profits-tv12-2-article19.pdf
42)  Bussani, Mauro and Palmer, Vernon Valentine, (2003), Pure Economic Loss in Europe, UK, Cambridge University Press
43)  Cooke, John, (1999), Law of Tort, 4th edition, Financial Times
44)  DeWolf, David k., (2009), The Law of Torts- Casese and Materials, obtained  from: http://guweb2.gonzaga.edu/~dewolf/torts/fall09/text/DeWolf_TortsCasebook_2009.pdf
45)  Elliott, Catherine & Quinn, Frances, (2009), Contract law, 7th edition, Pearson Education Limited
46)   Glick, Mark A. & Reymann, Lara A. & Hoffman, Richard, (2003), Intellectual Property Damages- Guidelines and Analysis, USA, John Wiley & Sons, Inc.
47)  Hodgson, John and Lewthwaite, John, (2004), Tort Law textbook, UK, Oxford University Press
48)  Oliphant, Ken, (2015), Basic Questions of Tort Law from a Comparative Perspective, Koziol, Helmut (ed), Jan Sramek Verley
49)  Parisi, Francesco & Palmer, Vernon Valentine & Bussani, Mauro, (2007),  The comparative law and economics of pure economic loss, International Review of Law and Economics, 27
50)  Farnsworth, Ward, (2016), The Economic Loss Rule, Valparaiso University Law Review, Vol 50, Number 2
51)  Weir, Tony, (2006),  An Introduction to Tort Law,2th edition, UK, Oxford University Press
 
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار