نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

• حامد نیکونهاد ¹
• مهدی زارع ²

¹ استادیار گروه حقوق عمومی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

² دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق عمومی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم .

چکیده

در نظام سیاسی تشیّع مشارکت مردم در تأسیس و استمرار حکومت بر مفهوم بیعت بنا می‌شود که در بارزترین کارکرد خود در قالب یک قرارداد اجتماعی با کارگزاران سیاسی منعقد می‌شود. در حقوق مدرن انتخابات مهم‌ترین عنصر در تحقق نظام نمایندگی محسوب می‌شود و حاکمیت ملی از طریق نظام نمایندگی و با حق رأی، توسط منتخِبین اعمال می‌شود. در مورد همسانی مفهوم بیعت با رأی و انتخابات اختلاف‌نظر وجود دارد، و حل این اختلاف به بررسی ماهیت بیعت باز می­گردد. از دیدگاه فقه شیعی بیعت را می‌توان به‌عنوان یک عقد لازم و مستقل درنظر گرفت که فقط جنبه تأکیدی دارد و تأسیس تکلیف برای مسلمان نمی‌نماید؛ در واقع حق تعیین سرنوشت مردم در چارچوب رجوع به ولایت اعمال می‌شود و امّت مجاز به قبول ولایت فرد دیگری غیر از ولیّ نیست و مردم فقط وظیفه کشف ولیّ بر اساس شاخصه‌های موجود و بیعت با او را دارا هستند. برخلاف انتخابات که مردم با حق تعیین سرنوشت، هرکسی را می‌توانند بر سرنوشت خود حاکم یا عزل نمایند و رأی مردم مستقلاً، فی‌نفسه و به‌صورت کامل مشروعیت‌بخش محسوب می‌شود و منحصراً اراده مردمی، ایجادکننده شاخصه‌های موردنیاز در نماینده است.
 

تازه های تحقیق

در نظام سیاسی شیعی اگرچه بیعت نوعی مشارکت سیاسی و شبیه رأی‌گیری در دوران کنونی است، اما در ماهیت تفاوت اساسی با رأی‌گیری و انتخابات دارد؛ در مورد ماهیت بیعت در فقه شیعه  باید گفت که بیعت نوعی عقد لازم است، ضمن اینکه نباید با سایر عقود اعم از اجاره و صلح یکسان فرض شود بلکه مقصود عقد به معنای اعم آن یا به عبارتی یک عهد باید فرض شود. قید دیگری که دخیل در ماهیت بیعت است جنبه تأکیدی بودن است به این‌گونه که توسط عقد بیعت، تکلیف جدیدی بر فرد تأسیس نمی‌شود و بیعت در نظام سیاسی تشیّع، قدرت مشروعیت‌سازی حکومت را دارا نیست.

بیعت با رأی و انتخابات تغایر ماهوی دارد. بیعت در امر حکومت به معنای شروع اطاعت و فرمان‌بری از دستورات امام و رهبر است، اما انتخابات ابزاری جهت گزینش یک فرد برای منصب مشخص و تفویض اختیارات به وی است. توضیح اینکه رأی چه به عنوان حق یا تکلیف پذیرفته شود، صرفاً انتخاب کردن قلمداد می‌شود، اما بیعت تسلیم فرد در برابر امر حاکم است، پس بیعت جلوه بیشتری از حاکمیت الهی را نمودار است.

مفهوم بیعت با التزام اقتران یافته است؛ بدین معنا که مسلمانان ملزم به بیعت با ولیّ هستند. این نوع الزام با دیدگاه طرفداران تکلیف بودن رأی، همخوانی و اشتراک دارد. بدین جهت می‌توان ادعا نمود که در فرهنگ سیاسی اسلام، رأی دادن نوعی تکلیف است تا شخص در حاکمیت شرکت کند و صلاح حکومت اسلامی را رقم زند و مشارکت سیاسی وی، یک تکلیف شرعی-اجتماعی شمرده می‌شود.

عنصر تشکیل‌دهنده بیعت، تعهد و التزام و اطاعت کامل است بدین معنا که اگر فردی با امام و رهبر بیعت کرد در حقیقت متعهد به اطاعت از امام شده و امام در برابر وظیفه برقراری عدالت را متعهد می‌شود. بنابراین بیعت یک عقد مستقل است که بین حاکم و مردم منعقد می‌شود و جزء ایقاعات محسوب نمی‌شود. برخلاف انتخابات که مبنای موجه‌سازی آن نوعی عقد وکالت(به معنای عام نمایندگی) است و مردم نماینده خود را برای رقم زدن سرنوشت خود وکیل می‌نمایند و نماینده نیز در حیطه اختیاراتی که مردم(در قالب قانون اساسی) به وی واگذار نموده‌اند، انجام وظیفه می‌نماید. در نظام حقوقی شیعی بیعت برخلاف انتخابات از جمله عقود جایز نیست که با اراده مردم منتخب عزل شود، بلکه از عقود لازم محسوب می‌شود.

هیچ بیعتی در اسلام برای اعطای ولایت نبوده است بلکه به معنای پیمانی برای تعهد بوده است و حاکم مشروعیت خود را از طریق بیعت به دست نمی‌آورد. برخلاف نظام انتخابات که مردم با ابزار رأی به منتخبان خود وکالت می‌دهند تا در قالب نظام نمایندگی در جهت تعیین سرنوشت مردم گام بردارند و انتخابات کارکردی است که با ابزار رأی، فرآورده مشروعیت حکومت را به دنبال خواهد داشت.

در نظام‌های مدرن، مشارکت حداکثری مردم در انتخابات، همچون ابزاری جهت سنجش میزان پایبندی مردم به اساس نظام سیاسی شمرده می‌شود؛ بیعت نیز نشانگر عنصر پایبندی مردم به نظام اسلامی محسوب می‌شود؛ با توجه به وجه اشتراک فوق می‌توان چنین ادعا کرد که مشارکت در انتخابات با صرف‌نظر از محتوای برگه رأی، نوعی بیعت با اصل نظام اسلامی و تأکید بر عنصر مقبولیّت نظام امّت و امامت محسوب می‌شود؛ چراکه قوام نظام اسلامی به امام است و شخصیت حقوقی وی دولت اسلامی را متحقق می‌نماید؛ پس مشارکت سیاسی مردم در انتخابات، نشان از پایبندی مردم به نظام اسلامی و امام دارد.

کلیدواژه‌ها

• بیعت
• رأی
• ولایت
• مشارکت سیاسی
• انتخابات

عنوان مقاله [English]

Evaluating the Relationship between the Content of Bey'at in the Political Thought of Shia with the Nature and Function of Vote in Modern Constitutional Law

نویسندگان [English]

• Hamed Nikonahad ¹
• mahdi zare ²

¹ Assistant Professor, Department of Public Law, Faculty of Law, University of Qom.

² MA Candidate in Public Law, Faculty of Law, University of Qom.

چکیده [English]

In the political system of Shia, popular participation in establishment and continuity of government is based on the concept of Bey'at, which- in its most prominent model- is concluded in the form of a social contract with political agents. In modern law, election is the most significant element in the realization of the representation system and national sovereignty is exercised through representation system and right to vote by electing ones.  There is a disagreement regarding the likeness of Bey'at withvote and election the settlement of which is dependent upon the examination of the nature of Bey'at. From the viewpoint of Shia jurisprudence, Bey'at can be considered as a binding and independent contract which only implies emphasis and does not set up a duty for Muslims. In fact, the right of people to self-determination is exercised in the framework of referring to the Welayatand Ummat (Islamic community) is not allowed to accept the Welayat of another person other than Imam(the competent Islamic ruler).  People are obliged to discover the Imam in accordance with the existing indicators and do Bey'at with him. It is unlike election in which people can rule anyone upon their destiny through the right to self-determination, and the vote of the people independently, intrinsically and perfectly is regarded to be legitimatizing, and the will of the people exclusively establishes the required criteria in the representative.
 

کلیدواژه‌ها [English]

• Bey'at
• Vote
• Welayat
• Political Participation
• Election