مطالعه ی تطبیقی جبران ضرر در جنایات درحقوق ایران و حقوق بین‌الملل کیفری

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم شناسی، دانشکده‌ی علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یزد.

2 استادیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه علم و هنر.

3 استادیار گروه حقوق بین الملل، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبایی.

چکیده

در حقوق ایران به لحاظ وجود قصاص و دیه به‌عنوان واکنش شرعی در برابر جنایات، اختلافاتی ایجاد شده است. مشهور فقها همچنان بر اساس مبانی فقهی، ضمان مرتکب به خساراتی علاوه بر دیه را مشروع ندانسته­اند. بعلاوه اینکه گستره­ی جبران خسارات در حقوق ایران در مواردی محدود و در حقوق بین­المللی کیفری بصورت وسیع­تر، بزه­دیده­ی غیرمستقیم را نیز شامل شده است. البته ضرورت جبران کامل خسارات ناشی از جنایات در حقوق بین‌المللی کیفری به لحاظ شدت، اهمیت و گستردگی جرائم بین‌المللی از اهمیت بیشتری برخوردار است که این مهم در اسناد دیوان کیفری بین‌المللی به‌خوبی محقق شده و در اسناد دادگاه‌های کیفری بین‌المللی موقت در حد محدودی به آن توجه گردیده است. بر اساس یافته­های این مقاله- که به روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی، صورت گرفته است- به نظر می­رسد طبق مبانی فقهی و قانونی ایران جبران زیان­های ناشی از جنایات با سایر جرایم متفاوت بوده و شامل عمومات ﻣﺴﺆﻭﻟﯿﺖ مدنی نمی­شود؛ اما با دقت نظر در جنایات و خسارت‌های مربوط، خسارت‌های همراه جنایت و خسارت‌های ناشی از جنایت به‌شرط مستقل بودن از صدمه به جسم یا نفس و اینکه جانی علت یا سبب ایجاد آن باشد قابلیت جبران علاوه بر دیه را داشته و به نظر می­رسد در حقوق بین المللی کیفری، تمام زیان­های مادی و معنوی ناشی از جنایات قابل جبران هستند. به همین شکل، در نظام­های داخلی و بین­المللی حمایت از بزه دیده­ی غیرمستقیم در جبران ضررهای ناشی از جنایات بعمل آمده؛ هرچند در حقوق بین­الملل کیفری این حمایت با وسعت بیشتری صورت گرفته است.

تازه های تحقیق

آسیب‌های جسمی، موجب از دست دادن سرمایه‌های مختلف مادی و معنوی است. بر اساس منابع معتبر فقهی و قاعده لاضرر و عسر و حرج و اصول چهل و یک،‌صد و هفتادویک قانون اساسی و موادی از قانون ﻣﺴﺆﻭلیت مدنی و قانون آیین دادرسی کیفری و مجازات اسلامی هرگونه خسارت مادی و معنوی نباید بلا تدارک بماند. دکترین حقوقی، به این سمت تمایل داشته ولی ابهام در قوانین ما  باعث عدم پذیرش این جبران در خسارات علاوه برقصاص یا  دیه در رویه قضایی ما شده است.

نحوۀ جبران خسارت در جنایات در ایران نوع خاصی از جبران است؛ خسارت‌های همراه جنایت که مستقل از صدمه بدنیو یا صدمه به نفس باشند و همچنین خسارت‌های که در اثر جنایت حادث می‌شوند و منفک و مستقل از صدمه به نفس، جسم یا منفعت باشند؛ را می‌توان به ‌شرط احراز استناد آنها به جانی، علاوه بر قصاص یا دیه قابل جبران دانست؛ زیرا در این موارد خسارت‌ها مستقل از آسیب جسمی و نفسانی، بوده و از تعدد خسارت تعدد ضمان را می‌توان ثابت کرد.

با توجه به اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی و مقررات دادگاه‌های بین‌المللی موقت و کنوانسیون‌های بین‌المللی که در پژوهش به آنها اشاره‌شده حقوق بین‌الملل کیفری جبران زیانهای مادی و معنوی ناشی از جنایات را پذیرفته است.

در حقوق کیفری ایران و هم در حقوق بین‌المللی کیفری حمایت از بزه دیده غیرمستقیم در جبران خسارات ناشی از جنایات موردتوجه بوده؛ اما در ایران صرفاً در مواردی که بزه دیده مستقیم در اثر جنایت یا به هر علت دیگری فوت نموده حمایت از بزه دیده غیرمستقیم انجام شده و در موارد زنده بودن بزه دیده اصلی این حمایت با ابهام مواجه است و رویه قضایی ما هم ساکت است؛ در صورتیکه در حقوق بین­المللی کیفری قلمرو این حمایت وسیعتر بوده و بستگان و خانواده­های بزه دیده مستقیم، همراه او از حمایت در جبران برخوردار می­شوند.

با توجه به امکان الحاق ایران به اساسنامه رم، واینکه الحاق، مستلزم ایجاد اصلاحاتی برای رفع تعارض میان اساسنامه دیوان و قانون اساسی کشور است؛ در فرض الحاق،جهت توانمند شدن محاکم داخلی و جلوگیری از اعمال صلاحیت تکمیلی دیوان، ایجاد تغییر در مقررات جبران خسارات ناشی از جنایات ضروری می باشد، زیرا دیوان بین المللی در مواردی که محاکم داخلی نتوانند یا نخواهند که موضوع را تحت پیگرد قرار دهند اعمال صلاحیت می­نماید و یکی از موارد عدم توان محاکم، فقدان قانون صریح و لازم راجع به موضوع است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study on Damage Remedy resulting from Injury in Iranian Criminal Law and International Criminal Law

نویسندگان [English]

  • majid karami 1
  • Ali Mazidi Sharaf Abadi 2
  • haybatollah najandimanesh 3
1 Ph. D. Candidate in Criminal Law and Criminology, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Yazd Branch
2 Assistant Professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Humanities, Science and Art University.
3 Assistant Professor, Department of International Law, Faculty of Law and Political Science, Allame Tabatabaie University
چکیده [English]

There are controversies in Iranian law in terms of the existence of Qisas (retaliation in kind) and Diyah (blood money and ransom) as a religious response. Most of the Islamic jurists, based on the jurisprudential foundations, still have not regarded as legitimized that the perpetrators be responsible for damages more than Diyah. In addition to that, the scope of damages remedy has included the indirect victim in Iranian law in limited cases and in international criminal law in a broader way. Albeit, the necessity of full remedy resulting from injuries is of more significance in international criminal law in terms of seriousness, importance and extent. This point is well recognized in the documents of International Criminal Court (ICC) and is paid attention to in the documents of ad hoc international criminal tribunals in a restricted manner. According to the results of this article –that is conducted in a descriptive-analytic method and a comparative way- it appears that in accordance with jurisprudential and legal bases of Iran, compensating the injuries resulting from crimes differs from other offences and does not include the generals of civil responsibility. But through careful consideration of injuries and the related damages, the damages associated with the injury and damages resulting from it, provided that they are independent from injury to one's body or soul and that the criminal be its reason or cause, are capable to compensate more than Diyah and it seems that in international criminal law, all physical and spiritual injuries resulting from crimes are compensable. In same way, the indirect victim is protected as regards compensating for damages resulting from crimes in national and international systems; although this protection is broader in international criminal law.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Damage Remedy
  • Injury
  • Qisas
  • Diyah
  • International Criminal Law
  • International Criminal Court

مراجع

1)      آخوند خراسانی، محمد،1380ش،کفایه الاصول، تهران، نشر اسلامی.
2)      آزمایش، علی،1356ش، زمینه­های حقوق جزایی بین المللی در قانون­گذاری ایران»، نشریه مؤسسه حقوق تطبیقی، ش3 .
3)      اسدی، لیلاسادات ، 1388ش،«جبران خسارات ناشی از جرم در دادرسی های کیفری بین المللی»، مجله حقوقی دادگستری
4)      اصفهانی، راغب،1369ش، مفردات،تهران،انتشارات مرتضوی، چ1،ج3.
5)      امامی، سید حسن،1368ش، حقوق مدنی، تهران، نشر اسلامیه، چ7،ج1.
6)      انصاری، مسعودوطاهری نیا،محمدعلی،۱۳۸۶ش،مجموعه دانشنامه حقوق خصوصی، انتشارات محراب فکر،چ2،ج2.
7)      بابایی، ایرج،1381ش، شرایط خسارت قابل جبران، کار تحقیقاتی در دانشگاه علامه طباطبایی .
8)      باریکلو، علیرضا،1385ش،مسؤولیت مدنی،تهران، انتشارات میزان.
9)      بندر ریگی، محمد،1362ش،فرهنگ عربی به فارسی، تهران، انتشارات اسلامی.
10)   بهرامی‌احمدی، حمید،1377ش، سوء استفاده از حق، تهران، ﻣﺆسسه اطلاعات.
11)   پورباقرانی، حسن،1387ش، حقوق جزای بین الملل، انتشارات جنگل، چ1.
12)   جعفری لنگرودی، محمد جعفر،1375ش، دانشنامه حقوق، تهران، نشر امیرکبیر، چ5،ج5.
13)   ----------------،1380ش، ترمینولوژی حقوق، تهران، نشر دادگستر، چ7،ج4.
14)   جوهری، ابونصر اسماعیل بن جماد،بی تا،صحاح اللغه، نسخه خطی، نسخه اینترنتی.
15)   حاجی ده آبادی، احمد،1387ش، جبران خسارات بزه دیده به هزینه دولت و نهادهای عمومی، تهران، سازمان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
16)   درویشی، عباس،1396ش، جبران خسارت حاصله از جرم، «بیجا»،  نشر قانون یار،چ1.
17)   دهخدا، علی‌اکبر،1372ش، لغت‌نامه، تهران، نشر دانشگاه تهران.
18)   ره پیک، حسن،1388ش، حقوق مسؤولیت مدنی و جبرانها، تهران، انتشارات خرسندی، چ5 .
19)   شبث، ویلیام،1384ش، مقدمه ای بر دیوان کیفری بین المللی؛ مترجم: سید باقر میر عباسی، ، تهران، انتشارات جنگل،چ1.
20)   شهید ثانی، زین الدین بن علی،1410ق، شرح اللمعه، قم ،نشر داوودی، ، ج 10.
21)   شیخ انصاری، مرتضی،1419ق، المکاسب،«بیجا» چ1،ج4.
22)   شیخ طوسی، ابو جعفر محمدبن الحسن،1365ش،تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه،چ4،ج10.
23)   صادقی، محمدهادی،1395ش، جبران خسارت درجنایات،تهران، نشر میزان، چ1.
24)   صانعی، پرویز،1371ش، حقوق جزای عمومی، تهران، گنج دانش، چ4،ج2 .
25)   صفایی، حسین و رحیمی، حبیب اله،1389ش، مسؤولیت مدنی، تهران، انتشارات سمت.
26)   الطریحی، فخرالدین بن محمد،1408ق،  مجمع‌البحرین، قم، ﻣﺆسسه تحقیقات و نشر معارف اسلامی، چ3،ج1و2.
27)   قاسم زاده، مرتضی،1388ش، الزامها و مسؤولیت مدنی بدون قرارداد، تهران، انتشارات میزان، چ8 .
28)   قریشی، علی‌اکبر،1376ش، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ7،ج3.
29)   کاتوزیان، ناصر،1380ش، حقوق مدنی، ضمان قهری، مسئولیت مدنی، تهران، نشر دادگستر، چ4.
30)   ------------،1385ش، الزامهای خارج از قرارداد، ضمان قهری، مسئولیت مدنی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ5.
31)   ------------،1388ش،وقایع حقوقی-مسولیت مدنی، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ1 .
32)   ------------،1389ش،«ماهیت و قلمرو دیه، زیان ناشی از جرم»، مجله کانون وکلاء، ش 157-156.
33)   کلینی الرازی، ابی جعفر محمدبن یعقوب،1367ش، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ3،ج7.
34)   کینی شیایزری، کریانگسانک،1383ش، حقوق بین المللی کیفری؛ ترجمه بهنام یوسفیان و محمد اسماعیلی، تهران، انتشارات سمت، چ1.
35)   لسانی، حسام الدین و مرضیه دیرباز،1390ش، حمایت های مادی دیوان بین المللی کیفری از بزه دیدگان، آموزه های حقوق کیفری، دوره جدید، ش 2.
36)   مدرسی، علی اصغر،1370ش، معنی لاضرر و لا ضرار، کانون وکلاء دادگستری، آذربایجان، تبریز.
37)   مرعشی، محمد حسین،1370ش، دیه و ضرر وزیان ناشی از جرم، مجله قضایی-حقوقی دادگستری، ش1.
38)   معصومی، غلامرضا،1396ش، خطاهای قضات (ماهیت، مصادیق و راهکارهای جبران)، تهران، میراث فرهیختگان .
39)   مکارم شیرازی، ناصر،1410ق، قواعد الفقهیه، چ2،ج1.
40)   ----------،1429ق، مسائل معاصر فقه القضاء، قم، مدرسه الامام علی ابن ابیطالب، چ1.
41)   موسوی خمینی، سید روح الله،1404ق،تحریرالوسیله، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان،ج2.
42)   موسوی خویی، ابوالقاسم،1976م، مبانیتکملۀالمنهاج،نجف، مطبعهالاداب.
43)   مؤمنی، مهدی،1390ش، مبانی حقوق جزای بین الملل ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش­های حقوق شهر دانش، چ7.
44)   میرمحمد صادقی، حسین،1390ش،حقوق جزای بین الملل، تهران،  نشر میزان ،چ4.
45)   --------------،1393ش، دادگاه کیفری بین المللی، تهران، انتشارات دادگستری، چ8.
46)   نجفی، محمدحسین، جواهر الکلام،1404ق، کتاب الدیات، تهران، المکتبه الاسلامیه،ج42.
 
47) Dannenbaum, Tom,( 2010), the International Criminal Court, Article 79, and Transitional Justice: The Case for an Independent Trust Fund for Victims, 28 WIS. INT’L L.J..
48) Fischer, Peter G., The Victims’,( 2003), Trust Fund of the International Criminal Court—Formation of a Functional Reparations Scheme, 17 EMORY INT’L L. REV.
49) Peace Village for Rwandan Genocide Survivors in Construction, AFROL NEWS (Sept. 27, 2000), <http://www.afrol.com/html/News/rwa008_victim_initiative.htm>. (last visit 02 July 2017).
50) Rules of Procedure and Evidence of International Criminal Court, available at www.icc-pci.int
51) Rules of Procedure and Evidence of International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia available at: www.icty.org
52) Wemmers، jo-Anne، reparation and international criminal court، meeting the needs of victims –reportof the workshop held January 28 the 2006 organizedrestorative justice،internationalcenter for comparative criminology university of Montréal.
53) Witnesses, International Criminal Tribunal For the Former Yugoslavia,<http://www.icty.org/sid/158> (last visit 02 July 2017)
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار