محدودیت های اصل شفافیت در قرآن و حقوق عمومی ایران

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری تفسیر تطبیقی و عضو هیأت علمی دانشکده الهیات ومعارف اسلامی هدی .

2 دانشیار گروه حقوق بین الملل، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

10.22091/csiw.2020.3986.1510

چکیده

شفافیت به معنای جریان آزاد اطلاعات در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نقشی سازنده در امر حکمرانی دارد. برای این اصل در قواعد حقوق عمومی استثنائاتی پیش­بینی شده است. در این مقاله با مراجعه به حقوق عمومی ایران به­ویژه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، این استثنائات استخراج شده و سپس برای روشن شدن دیدگاه اسلامی در این باره، بحث در قرآن و روایات پی­گیری گردیده است. یافته‌های این پژوهش که به روش توصیفی-تطبیقی انجام شده، نشان داده است که در قرآن و روایات نیز این اصل به طور مطلق پذیرفته نیست و حد و مرزهایی برای آن در نظر گرفته شده است که در حوزه حقوق عمومی و مبانی اسلام قابل دسته­بندی است. این محدودیت‌ها در حوزه حقوق عمومی از آیات و روایاتی که به حفظ حرمت و آبروی اشخاص توصیه دارند و نیز آیات و روایاتی که اشاعه فحشاء، فاش کردن اسرار نظامی، گسترش مطالب مخل به استقلال را منع نموده‌اند، قابل برداشت است. محدودیت‌های مرتبط به حوزه مبانی اسلام نیز از آیات و روایاتی که ناظر به منع توهین به مقدسات اسلامی، نشر کتب ضاله و تضعیف عقاید مردم است، استنباط شده است.

تازه های تحقیق

امروزه شفافیت یک اصل مهم در امر حکمرانی است که در قلمرو مالی و اقتصادی،کیفیت تصمیم گیری، برنامه ریزی و اقدامات دولت و نهادهای عمومی و بویژه دسترسی و آگاهی به اسناد و اطلاعات عمومی، مطرح است. با مطالعه قوانین داخلی ایران بدست می‌آید که قلمرو این اصل مطلق نیست و مشمول محدودیت است. این محدودیت‌ها اولاً؛ باید در چارچوب قانون وضع شود ثانیاً؛ محدودیت‌های شفافیت جنبه استثنا دارد و اصل حاکم در امر حکمرانی، وجود شفافیت است. مبانی قانونی محدودیت‌های شفافیت در حقوق عمومی ایران بطورخاص در قانون دسترسی آزاد به اطلاعات  و در قالب قواعد عام در اصل (۲۴) قانون اساسی و قانون مطبوعات مندرج است. مجموع این مقررات نشان می‌دهد که محدودیت‌های شفافیت در این مقررات، با استانداردهای حقوقی مطرح در اسناد بین المللی هم خوانی دارد و محدودیت‌ها ناظر به عناوینی چون حریم خصوصی، امنیت و مصالح عمومی دولت و مانند اینهاست. با این حال، از آنجا که قوانین کشور مبتنی بر مقررات اسلامی است و برخی اصطلاحات مربوط به فقه اسلامی مانند اخلال به مبانی اسلام در این قوانین مطرح شده است، بررسی موضوع از دیدگاه اسلامی و بویژه معارف قرآنی اهمیت و ضرورت دارد. در این خصوص نیز بدست آمد که محدودیت‌های اصل شفافیت در دیدگاه قرآن، به طور عمده یا در حوزه حقوق عمومی افراد و جامعه تعریف شده است و مصادیقی چون اضرار به دیگران، حریم خصوصی و مصالح حکومتی را شامل می‌شود و یا مربوط به مبانی اعتقادی است که هر گونه اظهار نظر و بیان امور جامعه نباید جنبه توهین و استخفاف عقاید و مقدسات اسلامی داشته باشد که این امر نیز می‌تواند به همان مسأله «حقوق عمومی» برگردد. در این صورت حفظ احترام مقدسات اسلامی، مسأله‌ای مربوط به منافع کل جامعه است و تحت نظم و امنیت عمومی قرار می‌گیرد. در این چارچوب است که محدودیت های شفافیت ازمنظر اسلامی در قالب مفاهیم کلی تر مانند آزادی بیان ونشربررسی شده است و معیارهای عام بدست آمده را به قلمرو شفافیت تعمیم داده ایم .بنابر این ، شفافیت و در نتیجه محدودیت‌های آن در این مقاله در مفهوم عام آن مورد توجه بوده است به این معنا که گردش اطلاعات و ارایه آن از سوی مقامات عمومی، هر گونه نقد و اظهار نظر از سوی آحاد جامعه راجع به تصمیمات و اقدامات دولت و البته دسترسی به اسناد، همه جنبه‌هایی از شفافیت است که مشمول محدودیت‌های مورد اشاره نیز خواهد بود. درنتیجه آنچه که امروز با انتشار عکس، فیلم، اسرار زندگی خصوصی و مانند اینها به عنوان گردش اطلاعات، افشاگری و شفاف سازی امور عمومی صورت می‌گیرد باید با رعایت محدودیت‌های مورد بحث این تحقیق و مندرج در قوانین باشد. در این سیاق ، نگارندگان این تحقیق ضمن تاکید بر ضرورت ترویج گفتمان شفافیت وکمک به اجرای آن ، فرهنگ سازی و رعایت محدودیت های قانونی بویژه در مواردی که مورد تاکید منابع اسلامی است ضروری و مهم میدانند.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Limitations on the Principle of Transparency in Quran and Public Law of Iran

نویسندگان [English]

  • nasrin kordnejad 1
  • Golamali ghasemi 2
1 Ph. D. in Comparative Interpretation; Assistant Professor, Faculty of Theology and Education, Hoda University.
2 Associate Professor, Department of International law, Faculty of Law, University of Qom.
چکیده [English]

Transparency as the free circulation of political, social and economic information has a key role in the governance. There are some exceptions for this principle in the public law. In this article, these exceptions have been studied by referring to the Iranian public law specially the IRI Constitution.  Then, in order to clarify the Islamic approach in this regard, the subject is followed in Quran and Islamic narrations. The findings of this article that is conducted in a descriptive-comparative method, demonstrate that this principle has not been accepted absolutely in Quran and Islamic narrations and some limits are taken into account for it that can be divided into public law and the fundamentals of Islam domains. These limitations in the public law domain can be understood from those ayahs of Quran and narrations referring to the protection of sanctity and respect and those prohibiting the propagation of prostitution and rumors disrupting the independence and disclosure of military secrets as well. Furthermore, the limitations relating to fundamentals of Islam are deduced from ayahs and narrations on prohibition of insulting Islamic sanctities and publishing illusory books and weakening the beliefs of.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Transparency
  • Limitations on Transparency
  • Right of Access to Information
  • Public Law

مراجع

قرآن کریم
نهج البلاغه
1)     اداره کل امور فرهنگی وروابط عمومی مجلس شورای اسلامی ،۱۳۶۴ ش، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی ، تهران ، چ1،ج1.
2)     آیتی، حمید،۱۳۷۳ش، آزادی عقیده و بیان، تهران: فردوسی، چ1.
3)     ابریشم کش، محمدامین،بی تا، شرح مبسوط قانون اساسی (شرح اصل بیست و چهارم).
4)     ابن منظور، محمد بن مکرم،۱۴۱۹ق،لسان العرب، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، چ3.
5)     اخوان کاظمی، بهرام،۱۳۸۵ش، امنیت در نظام سیاسی اسلام، تهران، کانون اندیشه جوان، چ1.
6)     اعرافی، علیرضا،۱۳۸۱ش، «مبانی و حدود آزادی بیان و مطبوعات»، نامه فرهنگ،ش 44 .
7)     انصاری، باقر،۱۳۸۹ش، «حق دسترسی به اطلاعات و تأثیر آن بر روزنامه نگاری» درج در: مجموعه مقالات همایش حقوق مطبوعات، تهران: گرایش، چ1.
8)     انوری، حسن،،۱۳۸۱ش، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، چ1.
9)     بحرانی، یوسف، بی تا، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چ1، ج18.
10)  برقی، احمد بن محمد،۱۳۷۱ش، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیه، چ2، ج1.
11)  بلاغی، سید عبدالحجت،۱۳۸۶ش، حجه التفاسیر و بلاغ الاکسیر، قم،حکمت، چ1، ج2.
12)  بلاغی، محمدجواد،۱۴۲۰ق، آلاء الرحمن، قم: بنیاد بعثت، چ1، ج1.
13)  پاد، ابراهیم،۱۳۵۷ش، حقوق کیفری اختصاصی (جرایم علیه اشخاص)، تهران، دانشگاه تهران، چ3.
14)  تلخابی، مجید ؛ تقی خانی، علی،۱۳۹۰ش، «تحلیل فقهی مسأله اشاعه فحشا و تطبیق آن با فعالیت­های رسانه­ای»، فقه و حقوق ارتباطات، ش ۱.
15)  جعفری لنگرودی، محمدجعفر،۱۳۷۸ش، ترمینولوژی حقوق،  تهران، گنج دانش، چ10.
16)  دهخدا، علی اکبر،۱۳۳۸ش، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشکده ادبیات، ج47.
17)  راغب اصفهانی، محمد بن حسن،۱۴۱۲ق، مفردات الفاظ قرآن. محقق صفوان عدنان، بیروت، دارالعلم،چ1.
18)  زراعت پیشه، عباس،۱۳۸۱ش، «بررسی جرم (اهانت به مقدسات اسلام)»، مجله دانشکده حقوق وعلوم سیاسی ،ش 56.
19)  زندیه، حسن؛ سالار سروی، حسن، ۱۳۹۲ش،شفافیت اسنادی وحق دسترسی ازاد به اطلاعات ، گنجینه اسناد،سال بیست و سوم ، دفتر اول.
20)  سایس، محمدعلی،بی تا، تفسیر آیات الاحکام، محقق ابراهیم سویدان ناجی، بیروت، المکتبه العصریه، چ1،ج۱.
21)  صادقی تهرانی، احمد،۱۳۶۵ش، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامی، چ2،ج۱۳.
22)  صافی گلپایگانی، لطف الله،۱۴۱۶ق، هدایه العباد، قم، دار القرآن الکریم، چ1، ج1.
23)  طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم،۱۳۷۸ش، حاشیه المکاسب، قم، اسماعیلیان، چ2، ج1.
24)  طباطبایی، سید محمدحسین،۱۴۱۷ق، المیزان فی تفسیر القرآن،  ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، چ5، ج 15.
25)  طبرسی، فضل بن حسن،۱۳۷۲ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، محقق: محمد جواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چ3، ج7.
26)  طیب، سید عبدالحسین،۱۳۷۸ش، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلام، چ2 ، ج3.
27)  عاملی، زین الدین بن علی ،۱۴۱۰ق، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، (المحشی – سلطان العلما)، قم،کتابفروشی داوری، چ1، ج9.
28)  عاملی، محمد بن مکی ،۱۴۱۷ق، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ2، ج3.
29)  عباس زاده، محسن و دیگران،۱۳۸۵ش، قرآن و حقوق، مشهد،بنیاد پژوهش­های قرآنی حوزه و دانشگاه، چ1.
30)  عموش عاملی، علی،۱۳۷۹ش، دایره المعارف اطلاعات و امنیت در آثار و متون اسلامی، مترجم: غلامحسین باقری مهیاری و رضا گرمابدری، تهران: دانشگاه امام حسین(ع)، چ1، ج2.
31)  عمیدزنجانی، عباسعلی،۱۳۸۹ش، «بررسی حقوق مطبوعات از دیدگاه قانون اساسی» درج در: مرکز مطالعات حقوق بشر و انجمن علمی دانشجویی حقوق دانشگاه تهران، مجموعه مقالات همایش حقوق مطبوعات، تهران: گرایش، چ1.
32)  عوده، عبدالقادر، ۱۴۰۵ق، التشریع الجنائی الاسلامی مقارناً بالقانون الوضعی،  بیروت: دار احیاء التراث العربی،چ4.
33)  فخررازی، محمد بن عمر،۱۴۲۰ق، مفاتیخ الغیب،  بیروت، دار احیاءالتراث العربی، چ3، ج23.
34)  فضل الله، سید محمدحسین،۱۴۱۹ق، تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاک، چ2، ج12.
35)  قانع، احمد علی،۱۳۸۱ش، «بررسی معنا و مفهوم «ضلال» یا «ضاله» به کار رفته در عبارت «حرمت کتاب ضاله»، علوم انسانی، ش 24.
36)  قرطبی، محمد بن احمد،۱۳۶۴ش، الجامع لاحکام القرآن، تهران،ناصر خسرو، چ1، ج5.
37)  قطبی، میلاد،۱۳92ش، آزادی و محدودیت­های آن، با تأکید بر اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران،پژوهشکده شورای نگهبان، چ1.
38)  کردنژاد، نسرین،1385ش «بررسی اصول حکمرانی مطلوب در قرآن و حقوق عمومی»، رساله دکتری، دانشگاه قم.
39)  کلینی، محمد بن یعقوب،۱۴۰۷ق، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چ4، ج۸، ۴، ۲.
40)  کی نیا، مهدی،۱۳۷۳ش، مبانی جرم شناسی، تهران، دانشگاه تهران، چ4.
41)  مرتضوی، سعید،۱۳۸۶ش، جرایم مطبوعاتی، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، چ1.
42)  مرکز فرهنگ و معارف قرآن،۱۳۸۲ش، دایره المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، چ1، ج3.
43)  مصباح یزدی، محمدتقی،۱۳۸۱ش، آزادی (ناگفته­ها و نکته­ها)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ1.
44)  مصطفوی، حسن،۱۴۳۰ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت، دارالکتب العلمیه، چ3، ج9.
45)  مصلحی، حیدر؛ سجادی، سید احمد ،۱۳۹۲ش، مدیریت و امنیت، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه­ای حوزه علمیه اصفهان، چ1، ج1.
46)  معین، محمد،۱۳۶۰ش، فرهنگ معین، تهران،امیر کبیر، چ4، ج ۱.
47)  مقدس اردبیلی، احمد بن محمد،بی تا، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج8..
48)  مکارم شیرازی، ناصر،۱۴۲۷ق، استفتائات جدید، قم، مؤسسه امام علی بن ابیطالب(ع)، چ2، ج3.
49)  --------------،۱۴۲۶ق، انوار الفقاهه، اقم، انتشارات مدرسه الامام علی بن ابی­طالب(ع)، چ1.
50)  --------------،۱۳۷۴ش، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، چ1.
51)  موسوی بجنوردی، سید حسن،۱۴۱۹ق، القواعد الفقهیه،  قم، الهادی، چ1،  ج5.
52)  موسوی خمینی، سید روح الله،بی تا، تحریر الوسیله، قم، دارالعلم، چ1، ج1.
53)  میرمحمد صادقی، حسین،۱۳۸۰ش، جرائم علیه امنیت و آسایش عمومی، تهران، میزان، چ1.
54)  نجفی، محمدحسن،۱۹۱۸م، جواهر الکلام ، بیروت، دار احیاء التراث العربی،چ7، ج22.
55)  واحدی نیشابوری، علی بن احمد،۱۴۱۱ق، اسباب النزول القرآن، محقق کمال بیسونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیه، چ1.
56)  ویژه، محمدرضا،۱۳۸۹ش، «مبانی محدودیت­های آزادی مطبوعات در قانون اساسی و تجلی آن در قانون مطبوعات» درج در: مجموعه مقالات همایش حقوق مطبوعات، تهران،گرایش، چ1.
57)  ویژه ، محمدرضا ؛ طاهری ،آزاده سادات،۱۳۹۰ش، «تحلیلی بر قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» ،فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، ش ۳۵.
58)  هاشمی، سید محمد،۱۳۸۴ش، حقوق بشر و آزادی­های اساسی، تهران، نشر میزان، چ1.
59) Bojan, Bugaric (1975),openness and Transparency    in public Administration : challenges for public law , Wisconsin International law Journal , vol .22, no 3.
60) Friedl Weiss  silke,  steiner( 2006) Transparency as an Element of Good Governance in the practice of the EU and the WTO: Overview and Comparison, Fordham International Law Journal, vol 30, Issue 5.
61) Koufman, Daniel and Bellver, Ana (2005), “Transparencing Transparency: Initial Empirics and Policy Applications” Munich Personal Repfc Archive.
62) Lisa Philipps and Miranda stewart (2009) , fiscal Transparency : Global norms Domestic laws , and The politics of Budgets . Brook. J. INT, IL VOL , 34:
63) www.Transparency .org.
64) Oxford Dictionary at :https//en.oxforddictionaries.com.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار