تحلیلی بر رابطه سنجه های مصلحت در حقوق ایران و منفعت عمومی در حقوق غرب

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق عمومی و بین الملل، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی.

2 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه علامه طباطبائی

10.22091/csiw.2020.4919.1679

چکیده

تجربیات سال های ابتدایی انقلاب اسلامی موجب شد که  قاعده «مصلحت» با تاسیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در ساختار نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران نهادینه شود. از سوی دیگر مفهوم منفعت عمومی سابقه طولانی ­تری در نظام حقوقی کشورهای غربی دارد. با توجه به اینکه غایت نهایی حکمرانی و مدیریت امور عمومی، تامین منفعت عمومی است و این منافع باید با تکیه بر اقتدار عمومی در جامعه اعمال گردد، ضابطه‌مندی این مفهوم و همچنین مصلحت از طریق سنجه‌های ارزیابی آنها اهمیتی وافر دارد. در این پژوهش ضمن تبیین سنجه‌های این دو مفهوم، ارتباط میان آنها مورد تحلیل قرار گرفته و این نتیجه حاصل شده است که مدل سنجش مصلحت با ابتناء بر اصول شریعت، عملگرایی همراه با معناگرایی را معرفی می­کند برخلاف روش سنجش منفعت عمومی که عملگرایی مبتنی بر نگاه مادی را ترویج می­نماید. براین مبنا، روش سنجش مصلحت، پیچیدگی مثبت بیشتری نسبت به روش سنجش منفعت عمومی دارد. البته نکات مثبتی چون پر رنگ دیده شدن جبران برای اعمال زیان بار نامتناسبی که در نتیجه تشخیص موضوع بر صاحب حق وارد شده، در روش سنجش منفعت عمومی دیده می‌شود.
 

تازه های تحقیق

در این مقاله، سنجه های مصلحت شامل محوریت شریعت و مقاصد و غایات آن، اخروی، دینی و دنیوی بودن، تقدم جامعه بر فرد، ضروری بودن، میزان دوام، اتقان و بنیادین بودن، موافقت مصلحت با فطرت، طبیعت مکلفان و سهولت؛ همسویی با تکوین و سنجه های سنجش منفعت عمومی شامل ضرورت، تناسب و شایستگی و مناسبت تبیین گردید و ارتباط آن ها با یکدیگر مورد بررسی قرار گرفت. براین مبنا ارتباط میان سنجه های مذکور در سه نوع سنجه  منطبق با هم، دارای ارتباط کامل و بدون ارتباط با یکدیگر تقسیم بندی شد. از تحلیل ارتباط میان این سنجه ها موارد زیر را به صورت نتیجه تحقیق می‌توان برشمرد:

1. برای سنجه های مصلحت و هم سنجه های منفعت عمومی  نمی توان بار ارزشی یکسانی را تعریف نمود و براین اساس در هر موضوعی و با توجه به جمیع خصوصیات و ویژگی های امر باید ارزیابی مستقلی صورت گیرد.

2. استفاده ای که از سنجه های تناسب و شایستگی در ارتباط با سنجش مصلحت  می تواند کرد این است که آیا هدف قانونگذار از آن درجه از اهمیت برخوردار است که مصوبه مجلس که مغایر شرع یا قانون اساسی تشخیص داده شده به صورت موقت اجرا گردد. در این جا بیان هدف قانونگذار به صورت روشن و سپس ارزیابی میزان مشروعیت آن  بسیار مهم است زیرا مبنای این سنجش به شمار می رود.

3. روش جبران و اعاده خسارت بار نامتناسبی که در نتیجه اعمال تشخیص موضوع وارد شد، در مفهوم منفعت عمومی تکامل یافته تر است و در مجموع به نظر می رسد که این نگاه  در سنجش مصلحت می تواند مورد استفاده قرار گیرد.

4. نکته مهم در بحث سنجش مصلحت چارچوب مضاعف آن مبتنی بر معناگرایی  در عین عملگرا  بودن که بر اصول مقرر در شریعت نیز نظر دارد و این مدل، توانایی شگفت آوری به آن در حل تعارضات داخلی می دهد ولی در نگاه منفعت عمومی، عملگرا بودن مبتنی بر نگاه مادی می تواند جامعه را به سویی سوق دهد که  سعادت اخروی و امور اخلاقی در آن تضعیف شوند.

5. با توجه به سنجه های ذکر شده در مقاله، روش سنجش منفعت عمومی از پیچیدگی مثبت کمتری نسبت به روش سنجش مصلحت برخوردار است. این امر موجب می شود سنجش مصلحت با نگاهی جامع تر و انعطاف پذیر‌تر با توجه به اقتضائات یک جامعه پویا صورت گیرد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Relationship Between Measures of Expediency in Law of Iran and the Public Interest in Western Law

نویسندگان [English]

  • mohammadreza vijeh 1
  • mohammadmehdi valadkhani 2
1 Associate Professor, Department of Public and International Law, Faculty of Law and Political Science, Allameh Tabataba'i University.
2 PhD student in Public Law, AllamehAllameh Tabataba'i University.
چکیده [English]

The experiences of the early years of the Islamic Revolution led to the institutionalization of the "expediency" rule with the establishment of the Expediency Discernment Council in the structure of the legal system of the Islamic Republic of Iran. On the other hand, the concept of public interest has a longer history in the legal system of western countries. Given that the ultimate goal of governing and managing public affairs is to secure the public interest, and that these interests must be exercised by relying on public authority in society, the validity of this concept as well as expediency through their evaluation criteria is of paramount importance. In this study, while explaining the metrics of these two concepts, the relationship between them has been analyzed and it has been concluded that the model of measuring expediency based on the principles of Sharia introduces pragmatism along with spirituality, unlike the method of measuring public benefit that promotes pragmatism based on materialism. Accordingly, the method of measuring expediency has a more positive complexity than the method of measuring the public interest. Of course, the positive aspects such as the preeminence of reparation for the disproportionate burden imposed on the rightful owner as a result of recognizing the issue, can be seen in the method of measuring the public interest.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Expediency
  • Public Interest
  • Measurability
  • Criterion
  • Spirituality
  • Materialism

مراجع

1)      ابن منظور،1408ق، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
2)      ایزدهی، سید سجاد، 1392ش، ضوابط مصلحت در فقه شیعه، فصلنامه سیاست متعالیه، ش1.
3)      -------------، 1393ش، مصلحت در فقه سیاسی شیعه، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
4)      بالوی، مهدی، بیات کمیتکی، مهناز، 1396ش، دولت حق بنیاد، تهران، مجمع علمی و فرهنگی مجد.
5)      البوطی، محمدسعیدرمضان، 1384ش، مصلحت و شریعت، مبانی، ضوابط و جایگاه مصلحت در اسلام، ترجمه اصغر افتخاری، تهران، گام نو.
6)      بیات کمیتکی، مهناز، بالوی، مهدی، 1396ش، روش حل تعارض حقوق فردی و منافع جمعی در رویه قضایی دادگاه اروپایی حقوق بشر، فصلنامه تحقیقات حقوقی، ش 77.
7)      تولایی، علی، 1391ش، نگرشی تاریخی بر جایگاه مصلحت در فقه امامیه، قم، بوستان کتاب.
8)      حاج زاده، هادی ،1393ش، مفهوم منفعت عمومی، گزارش پژوهشی پژوهشکده شورای نگهبان.
9)      حبیب نژاد، سید احمد، 1383ش، تشخیص مصلحت در آینه فقه و حقوق، قم، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.
10)  حرعاملی، محمد بن حسن، 1398ق، وسائل الشیعه، تهران، مکتب الاسلامیه.
11)  حکیم، محمدتقی، 1979م، الاصول العامه للفقه المقارن، قم، موسسه آل البیت.
12)  جباری، جواد، شیبانی، عادل، 1395ش، اندیشه منفعت عمومی در نظام حقوقی ایران، مجموعه مقالات همایش همایش نقش و جایگاه منفعت عمومی در رویه قضایی دیوان عدالت اداری، تهران، انتشارات فکرسازان.
13)  الجوهری، اسماعیل بن حماد،1404ق، صحاح اللغه، بیروت، دارالعلم.
14)  (امام) خمینی، روح الله، 1415ق، البیع، تهران، موسسه نشر اسلامی.
15)  راسخ، محمد، 1393ش، مفهوم مصلحت عمومی؛ حق و مصلحت ، تهران، نشرنی.
16)  راسخ، محمد، بیات کمیتکی، مهناز، 1391ش،مصلحت در ترازوی عدالت، فصلنامه تحقیقات حقوقی، ش 8.
17)  رحمت الهی، حسین، پناهی بروجردی، زهرا، 1390ش، بررسی تطبیقی مصلحت در مکاتب فردگرا و جمع گرای غربی و فقه امامیه، فصلنامه حقوق اسلامی، ش 28.
18)  دهخدا، علی اکبر، 1377ش،لغتنامه ، تهران، دانشگاه تهران.
19)  دهقان چاچکامی، حمید، 1390ش،جایگاه مصلحت در قانونگذاری کیفری ایران، قم، بوستان کتاب.
20)  سبحانی، جعفر، بی تا، فروغ ابدیت، قم، مرکز انتشارات دارالتبلیغ اسلامی.
21)  صرامی، سیف الله، 1380ش، احکام حکومتی و مصلحت، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک.
22)  صدر، سید محمدباقر، 1399ق، اقتصادنا، بیروت، دارالتعارف المطبوعات.
23)  فیاض، محمد اسحاق، 1410ق، محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درس آیت الله خویی، قم، انتشارات دارالهادی.
24)  عباسی، بیژن، 1389ش، حقوق اداری، تهران، دادگستر.
25)  علیدوست، ابوالقاسم، 1394ش،فقه و مصلحت، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
26)  عمید زنجانی، عباسعلی، 1386ش، قواعد فقه بخش حقوق عمومی، تهران، انتشارات سمت.
27)  ----------------، 1384ش، قواعد فقه سیاسی (مصلحت)، تهران، امیرکبیر.
28)  کلینی، محمد بن یعقوب، بی تا، الکافی، ترجمه و شرح حاج سید جواد مصطفوی، تهران، علمیه اسلامیه.
29)  گرجی ازندریانی، علی اکبر،1395ش، حقوقی سازی سیاست، تهران، خرسندی.
30)  مرادی برلیان، مهدی، 1392ش، اصل تناسب در نظام حقوقی اتحادیه اروپایی با نگاهی به آرای دیوان عدالت اداری، تهران، خرسندی.
31)  ملک افضلی اردکانی، محسن، 1395ش، سنجه های تشخیص مصلحت نظام از منظر فقه سیاسی اسلام، دو فصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، ش 33.
32)  میراحمدی، منصور، 1393ش، ملاحظاتی بر چالش های فقه سیاسی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
33)  منصوریان، ناصرعلی، شیبانی، عادل، 1395ش، مفهوم منفعت عمومی و جایگاه آن در قانونگذاری ایران، فصلنامه دیدگاه های حقوق قضایی، ش 75 و 76.
34) Aleinikoff‌, T. A.,(1987) "Constitutional‌ Law in the Age of Balancing", Yale‌ Law‌ Journal‌, Vol‌. 96‌.
35) Alec Stone Sweet, Jud Mathews,(2008) Proportionality Balancing and Global Constitutionalism, Yale University,p115.
36) Alexy, R.,(2002) A Theory‌ of‌ Constitutional Rights, Oxford: Oxford University Press.
37) Bickel, Alexander,(1962).The Least Dangerous Branch: The Supreme Court At The  Bar Of Politics ,62–63 and 214–215.
38) Cf. Ian Turner, (2006) Judicial Review, Irrationality and the Review of Merits, 15 NOTTINGHAM L.J. 37, 40.
39) Cohen-Eliya , Iddo Porat,(2010) American balancing and German proportionality: The historical origins international Journal of Constitutional Law, Volume 8, Issue 2,p263.
40) Dennis v.United States, (2009) Noted in Tsakyrakis, No 341 U.S.494,524-25.  p.470.
41) Evans, S. and Stone A., (2007) “Balancing and Proportionality: A Distinctive Ethic“Draft for discussion at the VII World Congress of the International Association of Constitutional Law, Athens, 11-15 June 2007.
42) Gardbaum, s .(2007), Limiting Constitutional Rights, UCLA Law Review,Vol 54.
43) Gerards ,Janneke,(2013) How to improve the necessity test of the European Court of Human Rights, International Journal of Constitutional Law, Volume 11, Issue 2, Pages 466–490.
44) Klatt Matthias , Meister Moritz, (2012) Proportionality—a benefit to human rights? Remarks on the I·CON controversy, International Journal of Constitutional Law, Volume 10, Issue 3, Pages 687–708.
45) Law, D.,(2005) "Generic Constitutional‌ Law‌", Minnesota Law Review, Vol.89.
46) Meyerson, D.,(2007) "Why Courts Should Not Balance Rights against the‌ Public‌ Interest", Melbourne University Law Review, Vol. 31.
47) P.singh, M.,(2001)German Administrative Law in Common Law Perspective, Springer.
48) Poto,M, (2007)The Principe of Proportionality in Comparative Perspective, German Law Journal,Vol 8, No 9.
49) Rivers, J.,(2006) "Proportionality‌ and‌ Variable‌ Intensity of Review", Cambridge Law Journal, Vol. 65 (pp 174 180).
50) Soltsyak v. Russia (2011), appl. no. 466/05, available at http://www.echr.coe.int/eng).
51) The Former King of Greec and Others v. Greec,(2000) Judgment of 23 Series A.
52) Thomas,R. ,(2000) Legitimate Expectations and Proportionality in Administrative Law, Oxford, Hars Publishing.
53) Van Gerven, W.,(1999) "The Effect of Proportionality on the Actions of Member State‌ of‌ the European Community: National Viewpoints from Continental Europe", Principle of Proportionality in the Laws of Europe, (ed.) Evelyn Ellis, Oxford: Hart Publishing.
 
 
 
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار