جایگزین مجازات حبس برای زنان در نظام های عدالت کیفری ایران و کشورهای غربی: با نگاهی به رویکرد فقه اسلامی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم

2 دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

10.22091/csiw.2022.7494.2169

چکیده

استفاده از حبس به­ عنوان یک ضمانت اجرای مهم در برخورد با بزهکاری در سیاست کیفری کشورهای مختلف با موفقیت چندانی همراه نبوده و همین امر سبب گرایش مراجع تقنینی و قضایی به استفاده از جایگزین های آن شده است. چرایی و چگونگیِ تحدید حبس نسبت به زنان از مسائلی است که ذهن اندیشمندان و سیاست گذاران را در سطوح ملی و بین الملل به خود معطوف داشته است. تحقیقات حکایت از ضرورت مضاعف به کارگیری جایگزین های حبس برای این دسته از محکومان دارد زیرا شخصیت و رفتار ایشان غالباً خطر چندانی برای دیگران ندارد که حبس آنها را مدلل سازد. افزون بر آن که کیفر حبس نه تنها به بروز و شیوع بیماری های روانی و افزایش خودآزاری میان آنها در محیط های زندانی می انجامد که اصولاً ساختاری مردانه داشته و در عمل نمی ­توانند چندان به بازپروری ایشان کمک کنند، بلکه حبس موجب تشدید خطر بزهکاری در ایشان و حتی فرزندان آن­ها، چه در محیط زندان و چه خارج از آن خواهد شد. از این ­رو، در نوشتار حاضر که به روش توصیفی تحلیلی انجام یافته است، مشخص می شود ظرفیت و تجربه نظام های کیفری چه در کشور ما و چه در غرب نشان داده که جایگزین­ هایی مانند ضمانت اجراهای خودتنظیمی، خدمات عام ­المنفعه و کیفرهای مالی، چنانچه به طور دقیق و مناسب به کار گرفته شوند، می توانند ضمن پیشگیری از تکرار جرم، از ایراد آسیب بیشتر به این قشر مهم جامعه جلوگیری نمایند. نگاهی که با رویکرد کمینه اسلام در رویارویی با مجازات حبس  نیز کاملاً سازگار است.

تازه های تحقیق

ناکامی در تحقق اهداف بازپروری و اصلاح مجرمان از طریق مجازات حبسی که از قرن هجدهم میلادی به صورت فراگیر در زرادخانه کیفری کشورهای مختلف وارد شده بود، در کنار هزینه­ ها و دیگر تبعات منفیِ آن موجب گرایش نظام ­های عدالت کیفری به سیاست حبس ­زدایی و شناسایی جایگزین ­های آن شد. تغییر رویکردِ مزبور به ویژه نسبت به برخی از اقشار که آسیب ­پذیریِ بیشتری نسبت به تحمل زندان دارند از اهمیت بیشتری برخوردار است.

تحقیقات جرم ­شناختی در کشورهای مختلف ثابت نموده است که زنان در زمره­ی کسانی هستند که حبس نسبت به ایشان نه فقط کارآمدی محسوسی نداشته بلکه در مقایسه با مردان، آثار سوء به مراتب شدیدتری بر ایشان برجای می­گذارد. عدم تناسب ساختار مردانه­ی زندان­های رایج با شرایط و اقتضائات زنان به گونه­ای که حریم خصوصی آنها را بیشتر در معرض تعرض قرار داده، در کنار محدودیت­های فیزیکی­ای که با روحیات آنها ناسازگار است، به­علاوه تعداد کم­تر و پراکندگی جغرافیایی زندان­های زنان که چه بسا دورتر از خانه و خانواده­ی آنها قرار دارند موجب تشدید سرخوردگی و  تنزلِ اعتماد به نفس و احساس عزت، و بروز برخی اختلالات و مشکلات ناظر بر بهداشت روان زنانِ زندانی می­شود که از عوامل دیگری مانند نحوه برخورد پرسنل زندان نسبت به آنها که غالباً ایشان را افرادی غیراجتماعی، فاقد شخصیت زنانه و با منش کودکانه توصیف می­نمایند، نیز نشأت می­گیرد. این جهات موجب شده  نرخ خودآزاری و خودکشی در زندانیانِ زن بسیار بیش از زندانیانِ مرد شود، این در شرایطی است که اساساً زنان در خارج از محیط زندان کمتر از مردان به رفتارهای خشونت­آمیز و خودکشی اقدام می­کنند. نوع تلقی عمومی از زنِ زندانی که به عنوان فردی غیرطبیعی که مرتکب جرایم شدید شده است، نه تنها غالباً موجب نادیده­انگاریِ نیازهای آنها می­شود بلکه امکان بازپروری و بازگشت به آغوش جامعه را در ایشان دشوارتر می­سازد به نحوی که برخی تحقیقات نشان از آن دارند که زندانیان زن به دلیل ترس، پس از آزادی درخواست باقی ماندن در زندان را داشته­اند. تبعات زیان­بار پیش­گفته را باید به آثار سوء حبسِ زنان بر فرزندان خردسال آنها افزود به­نحوی که موجب کاهش عزت نفس و انگیزه پیشرفت، اضطراب، رشد ضعیف وجدان، روابط ضعیف با هم­سالان، سازگاری اجتماعیِ پایین­تر، افسردگی، بزهکاری، پرخاشگری، سوءمصرف مواد مخدر و دیگر مشکلات و اختلالات دیگر در چنین کسانی شده و خطر بزهکاری را در آنها بالا می­برد.

باری، جهات فوق که متکی بر شواهد میدانی متعددی است که در کشورهای مختلف بررسی شده ­اند سبب شده تا هم­سو با اسناد بین­المللی نظیر قواعد بانکوک که طی قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل نیز تصویب شده است، نظام­های کیفری ملی چه در بعد تقنینی و چه قضایی به سمت پذیرش تدابیر جایگزین حبس برای زنان گام بردارند. زنانی که اصولاً مرتکب جرایم جزیی شده و واجد خطر چندانی برای جامعه تصور نمی ­شوند. مقررات موضوعه جزایی در کشورهای مختلف نظیر ایران، انگلیس، ایالات متحده و فرانسه ظرفیت مناسبی برای به­کارگیری جایگزین­های حبس در خصوص زنان بزهکار دارند؛ چه این که آرای صادره از مراجع قضایی انگلیس به استناد ماده (178) قانون عدالت کیفری مصوب 2003 گواه بر این مطلب است، و در کشور ما نیز مفاد ماده (64) قانون مجازات اسلامی که وضعیت و شخصیت مجرم را در حکم به مجازات­های جایگزین لازم­الرعایه دانسته، در کنار قابلیت تعمیم شرط «وضع خاص متهم» موضوع بند (ث) ماده (38) به «زن» و همچنین «مادر» بودنِ مجرم به مثابه­ی یکی از کیفیفات تخفیف ­دهنده ­ای که شرط حکم به جایگزین ­ها است، این امکان را برای مراجع قضایی مهیا نموده است. با وجود این در انتخاب نوع جایگزین طیف گسترده­ای از بدیل­ ها نظیر ضمانت ­اجراهای خودتنظیمی، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی روزانه، دوره مراقبت، نظارت الکترونیکی و حبس خانگی، نظام­های آزادی مشروط و نیمه­آزادی، تعویق صدور حکم و تعلیق اجرای مجازات و معافیت قضایی حسب مورد در نظام­های عدالت کیفری در دسترس هستند که لازم است مراجع قضایی در گزینش آنها وضعیت زنان، رعایت حریم خصوصی و شئوناتِ ایشان، توانایی و شرایط خانوادگی و اجتماعیِ آنها را مطمح ­نظر قرار دهند تا بتوان بیشترین ثمره را از اجرای آنها تحصیل نمود.

در فقه اسلامی با توجه به خلاف اصل بودن سلب آزادی به نحوی که در حدود تنها در سه مورد با کیفر حبس روبه ­رو بوده و در تعزیرات برخی معتقدند چنین مجازاتی جز در معدود موارد منصوص نمی ­توان تجویز نمود که آن هم اغلب از جنبه احتیاطی و پیشگیرانه و نه به منزله ­ی کیفر با آن برخورد شده است، لذا می ­توان بر شناسایی و تعمیم بیشینه ی جایگزین ­های حبس به طور کلی صحه نهاد. به ویژه در مورد زنان که در ادله نقلی حبس ایشان در قالب مواردی چون حبس خانگی یا حبس در مکانی به جز زندان­ های عمومی مطرح شده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Alternative to Incarceration for Women in the Criminal Justice systems of Iran and Western Countries: With an Approach to Islamic Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Ruhollah akrami 1
  • Narges Mohammadian 2
1 Associate Professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, University of Qom.
2 MA Student in Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, University of Qom.
چکیده [English]

Use of imprisonment as an important sanction in dealing with delinquency in the criminal policy of different countries has not been very successful and this has led to the tendency of legislative and judicial authorities to use its alternatives. Why and how to restrict imprisonment for women is one of the issues that has occupied the minds of thinkers and policymakers at the national and international levels. Research suggests a double necessity using alternatives to incarceration for this group of convicts because their personality and behavior often do not pose a significant danger to others to make their imprisonment necessary. In addition, the punishment of imprisonment not only causes the occurrence and spread of mental illnesses and increases self-harm among them in prison environments that are primarily male in nature, and in practice cannot help their rehabilitation, but also incarceration will increase the risk of delinquency in them and even their children, both inside and outside the prison. Therefore, in the present article which is done by a descriptive-analytical method, it would be clear that the capacity and experience of penal systems both in our country and in the West have shown that alternatives such as self-regulatory penalties, community services and financial penalties, if used accurately and appropriately, can prevent further harm to this important segment of society while preventing the recurrence of crime. A view that is quite consistent with the minimalist approach of Islam in dealing with imprisonment.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imprisonment
  • Alternative to incarceration
  • Elimination of imprisonment
  • Punishment of female offenders
  • Criminal justice system

مراجع

  1. قرآن کریم

    1. ابن بابویه قمی [شیخ صدوق]، محمد بن علی، 1413ق، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ2، ج4.
    2. ابن سعید حلی، یحیی، 1405ق، الجامع للشرائع، قم، مؤسسه سید الشهداء العلمیه، چ1.
    3. آشوری، محمد، 1394، جایگزین­های زندان یا مجازات­های بینابین، تهران، انتشارات گرایش، چ4.
    4. حسینی شیرازی، سید محمد، بی‌تا، الرسائل الثلاث، بی جا، بی نا، بی چا، ج3.
    5. رهامی، محسن، 1383، عرفی شدن مجازاتها در نظام کیفری جمهوری اسلامی ایران، در: مجموعه مقالات علوم جنایی، تهران، سمت، چ1.
    6. صادقی فسایی، سهیلا و میرحسینی، زهرا ، 1396، «زندگی پس از زندان، چالش های بازسازی برای زنان»، مجله پژوهش های راهبردی مسائل اجتماعی ایران، ش18.
    7. صافی گلپایگانی، لطف الله، بی‌تا، التعزیر: أحکامه و حدوده، قم، نشر مؤلف.
    8. صدر، سید محمد، 1420ق، ماوراء الفقه، بیروت، دار الاضواء للطباعه و النشر و التوزیع، چ1، ج9.
    9. طوسی [شیخ‌الطائفه]، محمدبن حسن،1407ق، تهذیب الأحکام،تهران،دار الکتب الإسلامیه، چ4، ج6.
    10. غلامی، حسین و افضلیان، مینا ، 1389، «رویکرد کیفرشناختی به مبانی و کیفیت توزیع مجازات­ها در کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی»، فصلنامه مطالعات پیشگیری از جرم، ش16.
    11. کلینی، أبوجعفر محمد بن یعقوب، 1429ق، الکافی، قم، دارالحدیث للطباعه و النشر، چ1، ج11 و 14.
    12. مکارم شیرازی، ناصر، 1425ق، تعزیر و گستره آن، قم، مدرسه الإمام علی بن أبی طالب علیه‌السلام، چ1.
    13. منتظری، حسین علی، 1409ق، دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الإسلامیه، قم، نشر تفکر، چ2، ج2.
    14. موسوی خوئی، سید ابوالقاسم، 1422ق، مبانی تکمله المنهاج، قم، مؤسسه إحیاء آثار الامام الخوئی ره، چ1، ج42.
    15. هاشمی شاهرودی، سید محمود، 1380، زندان: ضرورت نه مجازات؟، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات معاونت اجتماعی و اطلاع رسانی قوه قضاییه، چ1.
    16. الهام، غلامحسین و برهانی، محسن، 1396، درآمدی بر حقوق جزای عمومی، تهران، نشر میزان، چ3، ج2.
    17. الهام، غلامحسین، 1391، «اعتماد به قاضی تحلیل ماده (728) قانون مجازات اسلامی بر مبنای نظریات فقهی شورای نگهبان»، دیدگاه­های حقوق قضایی، ش57.
    18. African Charter on the Rights of the Child, 1999, available at: <https://www.achpr.org/public/Document/file/English/achpr_instr_charterchild_eng.pdf> (last visited on 6/21/ 2021)
    19. Agosín, Marjorie (2002), Women, Gender, and Human Rights: A Global Perspective, New Brunswick, Rutgers University Press.
    20. Albrecht, Hans-Joerg (2012), Prison Overcrowding – Finding Effective Solutions: Strategies and Best Practices Against Overcrowding in Correctional Facilities, Munich, Max Planck Institute.
    21. Ashworth, Andrew (2015), Sentencing and Criminal Justice, Cambridge, Cambridge University Press.
    22. Audi, C.A.F.; Santiago, S.M.; Andrade, M.G.G. and Francisco, P.M.S.B.; (2018), "Common mental disorder among incarcerated women: a study on prevalence and associated factors", Cien Saude Colet, Vol. 23, Issue. 11.
    23. Carlen, Pat (1990), Alternatives to women’s imprisonment, Milton Keynes, Open University Press.
    24. Carlen, Pat and Worrall, Anne (2004), Analysing Women's Imprisonment, Devon,Willan Publishing.
    25. Corabian, Gabriela; Appell, Ronda and Wormith, J. Stephen (2013), Female Offenders and Self-Harm: An Overview of Prevalence and Evidence-Based Approaches, Saskatchewan, Centre for Forensic Behavioural Science and Justice Studies: University of Saskatchewan, available at: <https://cfbsjs.usask.ca/documents/research/research_papers/ReviewOfSelfHarmInWomenOffenders.pdf> (last visited on 6/11/ 2021).
    26. Corston, Jean (2007), The Corston Report: A review of women with particular vulnerabilities in the criminal justice system, London, Home Office (Building A Safe Just And Tolerant Society).
    27. De Cou, Kate. «A gender-wise prison? Opportunities for, and limits to, reform», In: Carlen, Pat (2013). Women and Punishment: The Struggle for Justice, New York, Routledge.
    28. Eighth United Nations Congress on the Prevention of Crime and the Treatment of Offenders, Havana, 27 August-7 September 1990, available at: <https://www.unodc.org/documents/congress/Previous_Congresses/8th_Congress_1990/028_ACONF.144.28.Rev.1_Report_Eighth_United_Nations_Congress_on_the_Prevention_of_Crime_and_the_Treatment_of_Offenders.pdf> (last visited on 6/21/ 2021)
    29. Faith, Karlene. «Transformative Justice Versus Re-entrenched Correctionalism: The Canadian Experience», In: Cook, Sandy and Davies, Susanne (1999). Harsh Punishment: International Experiences of Women's Imprisonment, Boston, Northeastern University Press.
    30. Fazel, Seena; Ramesh, Taanvi and Hawton, Keith (2017), "Suicide in prisons: an international study of prevalence and contributory factors", Lancet Psychiatry, Vol. 4, No. 12.
    31. Gonzalez, Patricia; Romero, Tony and Cerbana, Christine B. (2007), "Parent Education Program for Incarcerated Mothers in Colorado", Journal of Correctional Education, Vol. 58, Issue. 4.
    32. Hallevy, Gabriel (2013), The Right to Be Punished: Modern Doctrinal Sentencing, Heidelberg, Springer.
    33. Hawton, Keith; Linsell, Louise; Adeniji, Tunde; Sariaslan, Amir and Fazel, Seena; (2014), "Self-harm in prisons in England and Wales: an epidemiological study of prevalence, risk factors, clustering, and subsequent suicide", The Lancet, Vol. 383, Issue. 9923.
    34. Kottler, Chris; Smith, Jared G. and Bartlett, Annie (2018), "Patterns of violence and self-harm in women prisoners: Characteristics, co-incidence and clinical significance", Journal of Forensic Psychiatry & Psychology, Vol. 24, No. 9.
    35. Lund, Ryan; Hyde, Roberta; Kempson, Diane and Clarke, Pamela (2002), "Women's Needs After Release from Prison to a Rural Community", Journal of Correctional Health Care, Vol. 9, No. 3.
    36. Maruschak, Laura M., Bronson, Jennifer and Alper, Mariel (2021), Bulletin: Survey of Prison Inmates, 2016: Parents in Prison and Their Minor Children (NCJ 252645), United States, U.S. Department of Justice: Bureau of Justice Statistics, available at: <https://bjs.ojp.gov/content/pub/pdf/pptmcspi16st.pdf> (last visited on 7/13/ 2021)
    37. Moshenska, Ruby (2013), International good practice: Alternatives to imprisonment for women offenders, The Prison Reform Trust, available at: <http://www.prisonreformtrust.org.uk/Portals/0/Documents/Women/InternationalGoodPractice.pdf> (last visited on 5/7/ 2021).
    38. Pathways to, conditions and consequences of incarceration for women (Note by the Secretary-General), Report of the Special Rapporteur on Violence against Women, its Causes and Consequences, 21 August 2013, available at: <https://digitallibrary.un.org/record/758207/files/A_68_340-EN.pdf> (last visited on 6/21/ 2021)
    39. Stanton, Ann E; Kako, Peninnah and Sawin, Kathleen J (2016), "Mental Health Issues of Women After Release From Jail and Prison: A Systematic Review", Issues in Mental Health Nursing, Vol. 37, No. 5.
    40. The Bangkok Rules: United Nations Rules for the Treatment of Women Prisoners and Non-custodial Measures for Women Offenders with their Commentary, available at: <https://www.unodc.org/documents/justice-and-prison-reform/Bangkok_Rules_ENG_22032015.pdf> (last visited on 6/29/ 2021)
    41. The Council of Europe, Parliamentary Assembly Recommendation 1469, on Mothers and babies in prison, 2000, available at: <http://assembly.coe.int/nw/xml/xref/xref-xml2html-en.asp?fileid=16821&lang=en> (last visited on 6/30/ 2021)
    42. Teplin, Linda A.; Abram, Karen M. and McClelland, Gary M.; (2018), "Prevalence of psychiatric disorders among incarcerated women. I. Pretrial jail detainees", Archives of General Psychiatry, Vol. 53, Issue. 6.
    43. Tonry, Michael (1999), "Community Penalties in The United States", European Journal on Criminal Policy and Research, Vol. 7, No. 1.
    44. Tonry, Michael (2017), "Community punishments", Reforming criminal justice: A report of the Academy for Justice on bridging the gap between scholarship and reform, Vol. 4.
    45. Vargés, Etienne (2005), Procédure Pénale, Paris, Lexis Nexi.
    46. Zeng, Zhen and Minton, Todd D. (2021), Bulletin: Jail Inmates in 2019 (NCJ 255608), United States, U.S. Department of Justice: Bureau of Justice Statistics, available at: <https://bjs.ojp.gov/content/pub/pdf/ji19.pdf> (last visited on 7/10/ 2021).
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار