مبانی و مؤلفه‌‌های مدرن حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران در پرتو ساختار و رویه موجود

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی گروه حقوق عمومی

10.22091/csiw.2023.7751.2216

چکیده

نظام جمهوری اسلامی همان‌‌گونه که از نام و محتوای آن هویداست مبتنی بر دوگانه جمهوریت و اسلامیت است. جمهوریت، لوازم و مبانی مدرنی را به همراه دارد که مهم‌‌ترین آنها عبارت است از خردگرایی، انسان‌‌گرایی، دنیاگرایی، آزادی‌‌گرایی، برابری‌‌گرایی و مردم‌‌سالاری. مبانی مذکور هیچ یک لزوماً به طور کامل و مطلق، حداقل با برداشت رایج غرب، با مبانی اسلامی نظام، سازگار به‌‌نظر نمی‌‌رسند. علاوه براین، کیفیت تحلیل و انتظارات از اسلامیت نظام، مصون از مجادله و تکثر نظری نیست به نحوی که همواره در پاسخ به امکان تلفیق اسلامیت و جمهوریت، بلافاصله پرسش مهم دیگری که مطرح می‌‌شود این است که کدام قرائت از اسلامیت با کدام مدل از جمهوریت؟ همچنین، علاوه بر دشواری مذکور، باید فاصله نظر و عمل را در جمهوری اسلامی نیز در نظر گرفت، به نحوی که ویژگی‌‌های عملی ظهور یافته در نظام جمهوری اسلامی ایران، نشان‌‌گر یا حاصل سیر ویژه تاریخی و کیفیت نقش شخصی بنیان‌‌گذاران آن است که چهره پیچیده و ویژه‌‌ای از نظام به نمایش می‌‌گذارد. در این مقاله برآنیم تا نشان دهیم در نتیجه سیر ویژه‌‌ای که حقوق اساسی جمهوری اسلامی طی نموده است، مدلی خاص و تاریخی از ترکیب جمهوریت و اسلامیت پدید آمده که می‌‌توان آن را نوعی تئو-اریستو-دموکراسی تلقی نمود.

تازه های تحقیق

ترکیب دوگانه جمهوریت و اسلامیت در نظام جمهوری اسلامی ایران طبیعی است که باید دارای آثار ویژه‌‌ای باشد. دوگانه اساسی مذکور به دنبال خود دوگانه‌‌های متعددی را بر جای می‌‌گذارد که در نوشتار دیگری بدان پرداخته شده است. دوگانه‌‌های حق- خیر، حق- مصلحت، قانون- شرع، خدا- مردم، شرع- عرف، از جمله مهم‌‌ترین این دوگانه‌هاست. با این حال، در این نوشتار فقط بر دوگانه اصلی یعنی جمهوریت و اسلامیت نظام تأکید گردیده است. جمهوریت، مفهومی مدرن است که در بستر حقوق عمومی مدرن، ظهور و توسعه یافته است و لذا در تبیین مفهوم و آثار آن باید به حقوق عمومی مدرن یعنی حقوق عمومی برآمده از تحولات پایان قرن هجدهم به بعد اروپای غربی و آمریکای شمالی توجه نمود. خردگرایی، انسان‌گرایی، دنیاگرایی، آزادی‌گرایی، مردم‌سالاری و برابری‌‌گرایی از مهم‌ترین مولفه‌‌های بنیادین حقوق عمومی مدرن است که همراه با جمهوریت به طور طبیعی و منطقی در معنای ویژه و مدرن آن مورد توجه قرار می‌‌گیرند.

نظام حقوقی و سیاسی اسلام هیچ یک از مؤلفه‌‌های مذکور را به طور کامل قبول یا رد نمی‌‌کند و در مقابل هریک، موضعی مشروط و نسبی اتخاذ می‌‌نماید موضعی که همراه با اضافه یا قیدی بر مؤلفه‌‌های مذکور به حساب می‌‌آید.

در مقابل، اسلامیت نظام نیز اقتضائات خاص خود را دارد که در دو رکن اصلی اسلامی بودن مقررات و حضور حاکم اسلامی جلوه می‌‌کند. با این‌‌حال، ویژگی‌‌هایی در عمل در نظام جمهوری اسلامی ظهور یافته که لزوماً ناشی از دوگانه مذکور نبوده و حاصل سایر عناصر فرهنگی، سیاسی و تاریخی و نقش ویژه رهبران بنیانگذار نظام است.

نوع رابطه‌‌ای که بین سه قوه از طرفی و قوای مذکور با سایر نهادهای حاکمیتی از طرف دیگر شکل گرفته، جایگاه ویژه‌‌ای که قانون اساسی و حتی شرع از آنِ خود کرده و به ویژه آثار احتمالی که نسبت به قدرت رهبری نظام تولید می‌‌کند، وضع ویژه آزادی و مردم‌‌سالاری و برابری و تفسیر مضیق و مقید از آن، نخبه‌‌گرایی و کیفیت نظارت‌‌پذیری نظام، چهره ویژه‌‌ای از نظام جمهوری اسلامی ایران به نمایش می‌‌گذارد که تنها می‌‌توان آن را نوعی از انواع محتمل نظام اسلامی و یا به تعبیر دقیق‌‌تر نوعی تئو- اریستو- دموکراسی تاریخی تلقی نمود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Foundations and Components of the Constitutional law of the Islamic Republic of Iran in Light of the Existing Lego-Political Structure and Procedures

نویسنده [English]

  • Seyed Mojtaba vaezi
عضو هیأت علمی گروه حقوق عمومی دانشگاه شیراز
چکیده [English]

The legal system of the Islamic Republic, as the name and content suggest, is based on the duality of republic and Islam. The republic has modern tools and foundations, the most important of which are rationalism, humanism, secularism, libertarianism, egalitarianism and democracy. None of these principles necessarily appear to be fully and absolutely compatible, at least with the current conception in the West, with the Islamic principles of the current state. In addition, the quality of analysis and expectations of Islam is not immune to debate and theoretical pluralism, so that always in response to the possibility of merging Islamism and republicanism, another important question that immediately arises is which reading of Islamism with which model of Republic? Also, in addition to the mentioned difficulty, the distance between idea and action in the Islamic Republic should be considered, so that the emerging practical features in the legal system of the Islamic Republic of Iran indicate or result from the special historical course and the quality of the personal role of the founders. It is a complex and special image of the system. In the study, I intend to show that as a result of the special course that the constitutional rights of the Islamic Republic have gone through, a special and historical model of the combination of republic and Islam has emerged, which can be considered as a kind of Theo-aristo-democracy.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Republic
  • Liberalism
  • Constitution
  • Aristocracy
  • Islam

مراجع

احمدی، بابک، 1392ش، معمای مدرنیته، تهران، نشر مرکز.
ارسطا، محمدجواد، 1391ش، نگاهی به مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی ایران، قم، مؤسسه بوستان کتاب.
امامی، محمد، استوارسنگری، کورش، 1394ش، حقوق اداری، تهران، میزان.
ایازی، سیدمحمدعلی، 1386ش، ملاکات احکام و شیوه‌‌های استشکاف آن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
برلین، آیزایا، 1368ش، چهار مقاله در باره آزادی، ترجمه محمد علی موحد، تهران، انتشارات خوارزمی.
بشیریه، حسین، 1378ش، اندیشه‌‌های سیاسی در قرن بیستم، تهران، نشر نی، ج2.
تیرنی، برایان، 1396ش، دین، قانون و پیدایش فکر مشروطه، ترجمه حسن بادامچی و محمد راسخ، تهران، انتشارات نگاه معاصر.
جوادی آملی، عبدالله، 1369ش، پیرامون وحی و رهبری، قم، انتشارات الزهرا.
داوید، رنه، کامی ژوفره اسپینوزی، 1384ش، درآمدی بر حقوق تطبیقی و دو نظام بزرگ حقوقی معاصر، ترجمه سید حسین صفایی، تهران، میزان.
رحمت‌اللهی، حسین، امید شیرزاد، 1396ش، کمال‌‌گرایی و بی‌‌طرفی، تهران، مجد.
روسو، ژان ژاک، 1388ش، قرارداد اجتماعی، ترجمه مرتضی کلانتریان، تهران، انتشارات آگه.
زولر، الیزابت، 1396ش، درآمدی بر حقوق عمومی، ترجمه سید مجتبی واعظی، تهران، جاودانه.
شفیعی سروستانی، ابراهیم، 1395ش، فقه و قانونگذاری، تهران، انتشارات طه.
شوالیه، ژاک، 1378ش، دولت قانونمند، ترجمه حمید رضا ملک محمدی، تهران، نشر دادگستر.
طباطبایی‌‌فر، سید محسن، 1393ش، وجوه فقهی نقش مردم در حکومت، تهران، نشر نی.
فوکو، میشل، 1392ش، تولد زیست سیاست، ترجمه رضا نجف‌‌زاده، تهران، نشر نی.
فولادوند، عزت‌‌الله، 1380ش، مقدمه کتاب فلسفه کانت، نوشته اشتفان کورنر، تهران، انتشارات خوارزمی.
فونتانا، بیانکاماریا، 1400ش، ابداع جمهوری مدرن، ترجمه محمدعلی موسوی فریدنی، تهران، شیرازه.
فیرحی، داود، 1393ش، فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران، نشر نی، ج2.
ـــــــــــــ، 1388ش، دین و دولت در عصر مدرن، تهران، نشر نی، ج2.
ـــــــــــــ، 1394ش، آستانه تجدد در شرح تنبیه الامه و تنزیه المله، تهران، نشر نی.
کاپلستون، فردریک چارلز، 1388ش، تاریخ فلسفه، ترجمه غلامرضا اعوانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ج4.
کانت، ایمانوئل، 1388ش، فلسفه حقوق، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی، تهران، انتشارات نقش و نگار.
کدیور، محسن، 1376ش، نظریه‌‌های دولت در فقه شیعه، تهران، نشر نی.
گیلسپی، مایکل آلن، 1398ش، ریشه‌‌های الهیاتی مدرنیته، ترجمه زانیار ابراهیمی، تهران، نشر پگاه روزگار نو.
لاک، جان، 1387ش، رساله‌‌ای در باره حکومت، ترجمه حمید عضدانلو، تهران، نشر نی.
لاگلین، مارتین، 1388ش، مبانی حقوق عمومی، ترجمه محمد راسخ، تهران، نشر نی.
مصباح یزدی، محمدتقی، 1372ش، حکومت اسلامی و ولایت فقیه، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.
مطهری، مرتضی، 1386ش، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات صدرا.
معاونت حقوقی ریاست جمهوری، 1395ش، مجموعه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، ناشر معاونت تدوین، تنقیح و انتشارات قوانین و مقررات.
موحد، محمدعلی، 1381ش، در هوای حق و عدالت، تهران، نشر کارنامه.
مولابیگی، غلامرضا، 1394ش، صلاحیت و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، تهران، انتشارات جنگل.
مهرپور، حسین، 1371ش، مجمع تشخیص مصلحت نظام و جایگاه قانونی آن، مجله تحقیقات حقوقی، ش 10.
نیکونهاد، حامد، مهدی زارع، 1398ش، «نسبت‌سنجی درون‌مایه بیعت در اندیشه سیاسی شیعه با ماهیت و کارویژه رأی در حقوق اساسی مدرن»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، ش1.
نیکویی، مجید، 1399ش، حقوق طبیعی در اندیشه شیعی، تهران، نشر نگاه معاصر.
واعظی، احمد، 1395ش، درآمدی بر فلسفه سیاسی اسلام، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
واعظی سید مجتبی، 1396ش، گفتارهایی در حقوق اداری، تهران، مجد.
ــــــــــــــــــــ، 1400ش، حقوق اداری 1، تهران، میزان.
وینسنت، اندرو، 1376ش، نظریه‌‌های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نشر نی.
هاشمی، سید محمد، 1382ش، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، میزان، ج1.
ـــــــــــــــــــــ، 1382ش، «نظارت شورای نگهبان انضباطی است نه استصوابی و نه استطلاعی»، مجله مدرس، ش2.
Daintith, Terence, Alan Page, (1999), The Executive in the Constitution, London: Oxford University Press.
Debasch, Ch, J.M, Pontier, J.B, Bourdon, J.C, Ricci, (2001), Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Economica.
Favoreu, Louis, Patrik Gaia, Richard Ghevontian, Jean-Louis Mestre, Otto Piersmann, André Roux, Guy Scoffoni, (2004), Droit constitutionnel, Paris, Dalloz.
Lauvaux, Philippe, 1998, Les grandes démocraties contemporaines, Paris, PUF.
Pane, Thomas, (1792), The rights of man.
Sudre, Frederic, Jean-Pierre Marguenaud, Joel Andriantsimbazovina, Adeline Goutenoire, Michel Levient, (2009), Les grands arrêts de la Cour européenne des droits de l’homme, Paris, PUF.
Weithman, Paul.J, (1991), The separation of church and state, Willey-Blackwell, Vol. 20, No. 1.
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار