نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

• سید مجتبی واعظی

عضو هیأت علمی گروه حقوق عمومی

چکیده

نظام جمهوری اسلامی همان‌‌گونه که از نام و محتوای آن هویداست مبتنی بر دوگانه جمهوریت و اسلامیت است. جمهوریت، لوازم و مبانی مدرنی را به همراه دارد که مهم‌‌ترین آنها عبارت است از خردگرایی، انسان‌‌گرایی، دنیاگرایی، آزادی‌‌گرایی، برابری‌‌گرایی و مردم‌‌سالاری. مبانی مذکور هیچ یک لزوماً به طور کامل و مطلق، حداقل با برداشت رایج غرب، با مبانی اسلامی نظام، سازگار به‌‌نظر نمی‌‌رسند. علاوه براین، کیفیت تحلیل و انتظارات از اسلامیت نظام، مصون از مجادله و تکثر نظری نیست به نحوی که همواره در پاسخ به امکان تلفیق اسلامیت و جمهوریت، بلافاصله پرسش مهم دیگری که مطرح می‌‌شود این است که کدام قرائت از اسلامیت با کدام مدل از جمهوریت؟ همچنین، علاوه بر دشواری مذکور، باید فاصله نظر و عمل را در جمهوری اسلامی نیز در نظر گرفت، به نحوی که ویژگی‌‌های عملی ظهور یافته در نظام جمهوری اسلامی ایران، نشان‌‌گر یا حاصل سیر ویژه تاریخی و کیفیت نقش شخصی بنیان‌‌گذاران آن است که چهره پیچیده و ویژه‌‌ای از نظام به نمایش می‌‌گذارد. در این مقاله برآنیم تا نشان دهیم در نتیجه سیر ویژه‌‌ای که حقوق اساسی جمهوری اسلامی طی نموده است، مدلی خاص و تاریخی از ترکیب جمهوریت و اسلامیت پدید آمده که می‌‌توان آن را نوعی تئو-اریستو-دموکراسی تلقی نمود.

تازه های تحقیق

ترکیب دوگانه جمهوریت و اسلامیت در نظام جمهوری اسلامی ایران طبیعی است که باید دارای آثار ویژه‌‌ای باشد. دوگانه اساسی مذکور به دنبال خود دوگانه‌‌های متعددی را بر جای می‌‌گذارد که در نوشتار دیگری بدان پرداخته شده است. دوگانه‌‌های حق- خیر، حق- مصلحت، قانون- شرع، خدا- مردم، شرع- عرف، از جمله مهم‌‌ترین این دوگانه‌هاست. با این حال، در این نوشتار فقط بر دوگانه اصلی یعنی جمهوریت و اسلامیت نظام تأکید گردیده است. جمهوریت، مفهومی مدرن است که در بستر حقوق عمومی مدرن، ظهور و توسعه یافته است و لذا در تبیین مفهوم و آثار آن باید به حقوق عمومی مدرن یعنی حقوق عمومی برآمده از تحولات پایان قرن هجدهم به بعد اروپای غربی و آمریکای شمالی توجه نمود. خردگرایی، انسان‌گرایی، دنیاگرایی، آزادی‌گرایی، مردم‌سالاری و برابری‌‌گرایی از مهم‌ترین مولفه‌‌های بنیادین حقوق عمومی مدرن است که همراه با جمهوریت به طور طبیعی و منطقی در معنای ویژه و مدرن آن مورد توجه قرار می‌‌گیرند.

نظام حقوقی و سیاسی اسلام هیچ یک از مؤلفه‌‌های مذکور را به طور کامل قبول یا رد نمی‌‌کند و در مقابل هریک، موضعی مشروط و نسبی اتخاذ می‌‌نماید موضعی که همراه با اضافه یا قیدی بر مؤلفه‌‌های مذکور به حساب می‌‌آید.

در مقابل، اسلامیت نظام نیز اقتضائات خاص خود را دارد که در دو رکن اصلی اسلامی بودن مقررات و حضور حاکم اسلامی جلوه می‌‌کند. با این‌‌حال، ویژگی‌‌هایی در عمل در نظام جمهوری اسلامی ظهور یافته که لزوماً ناشی از دوگانه مذکور نبوده و حاصل سایر عناصر فرهنگی، سیاسی و تاریخی و نقش ویژه رهبران بنیانگذار نظام است.

نوع رابطه‌‌ای که بین سه قوه از طرفی و قوای مذکور با سایر نهادهای حاکمیتی از طرف دیگر شکل گرفته، جایگاه ویژه‌‌ای که قانون اساسی و حتی شرع از آنِ خود کرده و به ویژه آثار احتمالی که نسبت به قدرت رهبری نظام تولید می‌‌کند، وضع ویژه آزادی و مردم‌‌سالاری و برابری و تفسیر مضیق و مقید از آن، نخبه‌‌گرایی و کیفیت نظارت‌‌پذیری نظام، چهره ویژه‌‌ای از نظام جمهوری اسلامی ایران به نمایش می‌‌گذارد که تنها می‌‌توان آن را نوعی از انواع محتمل نظام اسلامی و یا به تعبیر دقیق‌‌تر نوعی تئو- اریستو- دموکراسی تاریخی تلقی نمود.

کلیدواژه‌ها

• جمهوریت
• آزادی‌‌گرایی
• قانون اساسی
• اریستوکراسی
• اسلامیت

موضوعات

• حقوقی (تطبیقی حقوق اسلام و غرب)

عنوان مقاله [English]

Foundations and Components of the Constitutional law of the Islamic Republic of Iran in Light of the Existing Lego-Political Structure and Procedures

نویسنده [English]

• Seyed Mojtaba vaezi

عضو هیأت علمی گروه حقوق عمومی دانشگاه شیراز

چکیده [English]

The legal system of the Islamic Republic, as the name and content suggest, is based on the duality of republic and Islam. The republic has modern tools and foundations, the most important of which are rationalism, humanism, secularism, libertarianism, egalitarianism and democracy. None of these principles necessarily appear to be fully and absolutely compatible, at least with the current conception in the West, with the Islamic principles of the current state. In addition, the quality of analysis and expectations of Islam is not immune to debate and theoretical pluralism, so that always in response to the possibility of merging Islamism and republicanism, another important question that immediately arises is which reading of Islamism with which model of Republic? Also, in addition to the mentioned difficulty, the distance between idea and action in the Islamic Republic should be considered, so that the emerging practical features in the legal system of the Islamic Republic of Iran indicate or result from the special historical course and the quality of the personal role of the founders. It is a complex and special image of the system. In the study, I intend to show that as a result of the special course that the constitutional rights of the Islamic Republic have gone through, a special and historical model of the combination of republic and Islam has emerged, which can be considered as a kind of Theo-aristo-democracy.

کلیدواژه‌ها [English]

• Republic
• Liberalism
• Constitution
• Aristocracy
• Islam