تأثیر نقض عامدانه قرارداد بر اعتبار شروط معافیت از مسئولیت (مطالعه تطبیقی در نظامهای رومی- ژرمنی، کامن‌لا، ایران، با تأکید بر رویه قضایی و مبانی فقهی)

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

چکیده

تخلف از اجرای مفاد قرارداد ممکن است غیرعمدی یا عامدانه باشد. نقض‌عامدانه شدیدترین شیوه نقض قرارداد است؛ به همین علت در نظامهای حقوقی مختلف، آثار منحصر به فردی برای این نوع نقض شناخته شده‌ که در موقعیتهای نقض غیرعمدی مانندی ندارند. یکی از مهمترین آثار نقض‌عامدانه در بستر ترتیبات جبرانی توافقی، عدم امکان تمسک متعهد ناقض به شرط معافیت از مسئولیتی است که از رهگذر قرارداد به سود خود تحصیل کرده‌است. متعهدی که عامدانه و به دلخواه از اجرای آنچه به عهده‌گرفته، شانه خالی می‌کند، نبایستی مجاز باشد در پناه شرط عدم مسئولیت مندرج در قرارداد، از تبعات اضرارعمدی خود به طرف دیگر بگریزد. در این مقاله با شیوه توصیفی- تحلیلی، این اثر کاربردی و مهم نقض‌عامدانه بر اعتبار شروط معافیت از مسئولیت قراردادی با نگاه عینی و در بستر مقررات و رویه قضایی نظام‌‌های حقوقی نماینده سه خانواده بزرگ حقوقی (رومی- ژرمنی، کامن‌لا و حقوق اسلامی)، مورد بررسی قرارگرفته است.

تازه های تحقیق

در نظامهای حقوقی مختلف، برای نقض‌عامدانه، که شدیدترین شیوه نقض قرارداد است، آثار منحصر به‌فردی شناخته‌شده‌است. در رابطه با تأثیر نقض‌عامدانه برسرنوشت شروط معافیت از مسئولیت، بطورکلی می‌توان‌گفت مؤدای قوانین و رویه محاکم درکشورهای تابع نظام حقوق‌نوشته بی‌اعتباری این شروط در موقعیتهای نقض‌عامدانه بعنوان قاعده‌کلی است. آراء متعدد صادره از محاکم‌عالی درکشورهای مختلف- از جمله انگلستان، ایالات‌متحده، فرانسه، آلمان و هلند- صراحتاً بر این امر صحه می‌گذارند. اما در نظامهای‌کامن‌لایی اصولاً شروط معافیت از مسئولیت، نقضهای عامدانه را نیز در برمی‌گیرند؛ با این‌حال، درشرائط مقتضی، عامدانه بودن نقض می‌تواند بعنوان فاکتوری درکنار اوضاع و احوال دیگر، بر اعتبار این شروط اثرگذار باشد. در حقوق ایران نیز هرچند مقرره عامی در این رابطه وجود ندارد اما علاوه بر برخی فروعات قانونی خاص، رویه قضایی و دکترین حقوقی حاکی از بی‌اعتباری شروط معافیت از مسئولیت در موارد نقض عامدانه قرارداد است.

در فقه امامیه نیز برآمدِ بررسی مجاریِ عملکرد علم، عمد و سوءنیت در باب معاملات، بطورکلی حاکی از لزوم شدّت عمل در قبال رفتارهای ناهنجار عامدانه است. علاوه براین، بطورخاص در برخی نهادهای فقهی مشابه با شروط معافیت از مسئولیت، درمواردی‌که سوءنیت و نیرنگ متعهد سبب ورود زیان به طرف دیگر می‌شود، فقها غالباً شرط عدم ضمان را بی‌اعتبار تلقی‌کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد درهرجا که یکی از طرفین بخواهد در قالب شرط، از ضمان تقصیر عامدانه خود بگریزد، می‌توان از ملاک این موارد استفاده و حکم به بطلان چنین شروطی‌کرد. نهایتاً، روشن است که درمجموع مذاق فقها و روح شریعت بر این است‌که درقبال ارتکاب رفتارهای زیانبار عامدانه و همراه با سوءنیت، ضمانت اجراهای شدیدتری در مقایسه با تخلفات غیرعمدی لحاظ کنند؛ حال این شدت عمل ممکن است به گونه‌های متفاوتی متجلی شود، گاه با افزایش میزان خسارت قابل پرداخت توسط مرتکب (خسارات غیرمنتسب به غاصب)، گاه با ایجاد حق پایان دادن به رابطه حقوقی برای طرف دیگر (خیارتدلیس)، گاهی با بی‌اعتباری شرطی که مرتکب به سود خود تحصیل‌کرده (شرط تبرّی از عیوب همراه با تدلیس) و گاه دیگر با سلب حقهایی که در موقعیتهای عادی برخوردار است (مشتری عالم در بیع فضولی).

 

 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Impact of Intentional Breach of Contract on the Validity of Exemption Clauses (A Comparative Study in Civil Law, Common Law, and Islamic Legal Systems, with Emphasis on Judicial Practices and Jurisprudential Foundations)

نویسندگان [English]

  • Ebrahim Abdipour Fard 1
  • Rohollah Rezayi 2
1 Professor, Department of Private Law, Faculty of Law, University of Qom.
2 PhD Student in Private Law, Faculty of Law, University of Qom.
چکیده [English]

Failure to perform contractual obligations may be unintentional or intentional. Intentional breach represents the most severe form of contract violation, consequently leading to unique consequences not applicable in cases of unintentional breaches, among various legal systems. One of the significant effects of intentional breach within the framework of compensatory arrangements is the inability of the breaching party to rely on an exemption clause it has obtained as a contractual benefit. A party that intentionally and willingly fails to fulfill its obligations should not be allowed to escape the consequences of its deliberate harmful actions by seeking refuge in an exemption clause contained within the contract. This article employs a descriptive-analytical approach to examine the practical and significant impact of intentional breach on the validity of contractual exemption clauses from an objective perspective, within the regulatory framework and judicial practices of three major legal systems (Roman-Germanic, Common Law, and Islamic Law).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Contractual Breach
  • Liability Limitation Clause
  • Exemption Clause
  • Intentional Breach
  • Validity of Clause

مراجع

آملی، میرزاهاشم، 1395 ق، مجمع‌الافکار و مطرح‌الانظار، قم، المطبعة‌العلمیه.
امامی، اسدالله، عبدی، صادق، 1378ش، «تحلیل مبانی فقهی- حقوقی شرط عدم مسئولیت قراردادی»، مجله مجتمع آموزش‌عالی قم، ش2.
امامی، سیدحسن، 1392ش، حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیه، چ34، ج1و4.
انصاری، شیخ‌مرتضی، 1372 ق، مکاسب، تبریز، بی‌نا، ج1.
ایزانلو، محسن، 1386ش، شروط محدودکننده و ساقط‌کننده مسئولیت در قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ2.
بجنوردی، میرزاحسن، 1419ق، القواعدالفقهیه، قم، الهادی.
بهجت، محمدتقی، 1426ق، جامع المسائل، قم، دفتر آیت الله بهجت، چ2.
بهرامی‌احمدی، حمید، 1390ش، حقوق تعهدات و قراردادها، با مطالعه تطبیقی در فقه مذاهب اسلامی و نظام‌های حقوقی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع).
جزائری، سیدمحمدجعفر، 1416ق، هدی‌الطالب، قم، دارالکتاب، ج3.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر، 1378ش، حقوق تعهدات، تهران، گنج دانش، چ3.
جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر، 1386ش، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، چ10.
حسینی‌مراغی، میرفتاح، 1418 ق، العناوین، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ج2.
حکیم، سیدمحسن، 1404 ق، مستمسک‌العروه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ج10.
خمینی، سیدروح‌الله، 1421ق، کتاب‌البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و ‌نشر، ج1.
دیلمی، احمد، 1389ش، حسن‌نیت در مسئولیت مدنی، تهران، میزان.
رضایی، روح‌الله، عبدی‌پورفرد، ابراهیم، نعمت‌اللهی، اسماعیل، 1398ش، «نقض عامدانه قرارداد و تأثیر آن بر جبران خسارت ناشی از نقض قرارداد»، پژوهش حقوق‌خصوصی، دوره7، ش26.
السنهوری، عبدالرزاق‌احمد، 1382ش، دوره حقوق تعهدات، ترجمه محمدحسین دانش‌کیا و سیدمهدی دادمرزی، قم، دانشگاه قم.
شعاریان، ابراهیم، 1395ش، حقوق تعهدات، مطالعه تطبیقی طرح اصلاحی حقوق تعهدات فرانسه با اسناد بین‌المللی و حقوق ایران، تهران، شهردانش، چ2.
شهید ثانی، 1425 ق، مسالک‌الأفهام الی تنقیح شرائع‌الإسلام، قم، معارف اسلامی، ج12.
شهیدثانی، 1410 ق، شرح لمعه، قم، انتشارات داوری، ج3.
شهیدی، مهدی، 1383ش، آثار قراردادها و تعهدات، تهران، مجد، چ2.
صفایی، سیدحسین، 1392ش، «تاثیر تقصیرعمدی یا سنگین در شرط عدم مسئولیت»، فصلنامه رأی، دوره ۲، ش ۳.
صفایی، سیدحسین، 1395ش، «مفهوم تقصیرسنگین در ارتباط با شرط عدم مسئولیت»، مندرج در حقوق مدنی و حقوق تطبیقی، تهران، میزان، چ4.
صفایی، سیدحسین، رحیمی، حبیب‌الله، 1392ش، مسئولیت مدنی، تهران، سمت، چ5.
صفایی، سیدحسین، 1399ش، قواعد عمومی قراردادها، تهران، میزان، چ33، ج2.
طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، 1376ش، سؤال و جواب فارسی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ج1.
طباطبایی‌یزدی، سیدمحمدکاظم، 1378 ق، حاشیه مکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، ج1.
عاملی، سیدجواد، 1419ق، مفتاح‌الکرامه، قم، انتشارات‌اسلامی، ج4.
عبدی، صادق، 1393ش، مبانی فقهی و حقوقی شرط عدم مسئولیت قراردادی و غیرقراردادی، قم، انتشارات دانشکده اصول دین.
علامه‌حلی، حسن‌بن‌یوسف، 1420ق، تحریرالأحکام، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ج2.
فرمستون، مایکل، 1397ش، حقوق بیع کالا در انگلستان، ترجمه اسماعیل نعمت‌اللهی، تهران، مجد.
قمی، شیخ‌عباس، 1423 ق، الغایه‌القصوی فی ترجمه‌العروه‌الوثقی، تهران، منشورات صبح پیروزی، ج2.
قنواتی، جلیل و دیگران، 1379ش، حقوق قراردادها در فقه امامیه، تهران، سمت، ج1.
کاتوزیان، ناصر، 1387ش، الزامهای خارج از قرارداد، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ8، ج1.
کاتوزیان، ناصر، 1390ش، قواعدعمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ6، ج4، 3و5.
کاتوزیان، ناصر، 1394ش، عقودمعین، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ13، ج1.
کاتوزیان، ناصر، 1385ش، فلسفه حقوق؛ ج3، چ3، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ3، ج3.
کاظمی‌تستری، شیخ اسدالله، 1322ش، مقابس‌الانوار، تبریز، مطبعه ماکنیه.
گیلانی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن (میرزای‌قمی)، 1413ق، جامع‌الشتات فی اجوبه‌السؤالات، تهران، کیهان.
مجموعه آراء‌قضایی دادگاه تجدیدنظر استان تهران (حقوقی)، 1391ش، تهران، اداره انتشار رویه قضایی‌کشور.
نجفی اسفاد، مرتضی، 1387ش، حقوق دریایی، تهران، سمت، چ2.
نجفی، محمدحسن، 1404ق، جواهرالکلام، بیروت، احیاءالتراث‌العربی، ج23و30.
نعمت‌اللهی، اسماعیل، رضایی، روح‌الله، 1401ش، «تبیین جایگاه منفعت اعتماد در حقوق غربی و شناسایی مصادیق آن در فقه»، دانش حقوق مدنی، دوره 10، ش 2.
وحدتی‌شبیری، سیدحسن، 1395ش، مبانی مسئولیت مدنی قراردادی، قم، علوم و فرهنگ اسلامی.
یزدی، ابوالقاسم‌بن‌محمد؛ 1349، ترجمه فارسی شرائع؛ ج3، تهران: دانشگاه تهران.
Beale, H., et al. (2018). Chitty on Contracts (33rd ed.). London: Sweet & Maxwell.
Beale, H. (1990). Droit Anglais. In Les clauses limitatives ou exonératoires de responsabilité en Europe. Paris: L.G.D.J.
Cartwright, J. (2016). An Introduction to the English Law of Contract for the Civil Lawyer (3rd ed.). London: Hart Publishing.
Cruysmans, E., Defosse, M., & Donnet, C. (2015). Les Clauses Limitatives ou Exonératoires de Responsabilité en Matière de Défaut de la Chose. Limal: Anthémis.
Duyvensz, J. H. (2011). Exoneratie en Bewuste Roekeloosheid. Tilburg: WPNR.
Fleming, J. (1974). Exculpatory Clauses. The American Journal of Comparative Law, 22(1).
Le Tourneau, Ph., & Cadiet, L. (1996). Droit de la Responsibilite. Paris: Dalloz.
McKendrick, E. (2017). Contract Law: Text, Cases and Materials (12th ed.). Oxford: Oxford University Press.
McLeod, J. K., & Rogers, W. V. (1974). Halsboury’s Laws of England, Vol.9: Contract. London.
Peel, E., & Treitel, G. H. (2015). The Law of Contract (14th ed.). London: Sweet & Maxwell.
Renault-Brahinsky, C. (2020). Droit des Obligations. Paris: Gualino.
Schlechtriem, P., & Schwenzer, I. (2016). Commentary on the UN Convention on the International Sale of Goods (CISG) (4th ed.). Oxford: Oxford University Press.
Schmidt, J. (1990). Droit Allemand: les Clauses Limitatives ou Exoneratoires de Responsabilite en Europe. Paris: LGDJ.
Schwenzer, I., & Hachem, P. (2009). The CISG—Successes and Pitfalls. The American Journal of Comparative Law, 57(2).
Starck, B., Roland H., & Boyer, L. (1993). Obligations (4th ed.). Paris: Litec.
Terré, F., Simler, P., Lequette, Y., & Chénedé, F. (2019). Droit Civil les Obligations (12th ed.). Paris: Dalloz.
Treitel, G. H. (2003). The Law of Contract (11th ed.). London: Sweet & Maxwell.
Viney, G., & Jourdain, P. (1999). Traité de Droit Civil, sous la Direction de Jacques Ghestin, Les Conditions de la Responsabilité (2nd éd.). Paris: L.G.D.J.
Vanwelkenhuyzen, A. (2015). Les Clauses Limitatives ou Exonératoires de Responsabilité Particularités dans les Contrats d’architecture et de Promotion Immobilière. Universite Catholique de Louvain.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار