کاربرد سلاح‌های بیولوژیک از منظر حقوق بشردوستانه بین‌المللی و اسلام

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران.

2 دکترای حقوق بین‌الملل، دانشکده علوم انسانی و حقوق، دانشگاه آزاد خوراسگان اصفهان.

3 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

سلاح‌های بیولوژیک، عمدتاً همان سلاح‌هایی هستند که در عملیات‌های نظامی کاربرد دارند. تنها فرق این سلاح‌ها در این است که به ‌جای مواد منفجره از عوامل بیولوژیک استفاده می‌شود. عوامل بیولوژیک، موجودات زنده و ریزی هستند که زیست موجودات زنده را در معرض خطر قرار می‌دهند و جدا از شرایط زندگیشان موادی ترشح می‌کنند که موجب بیماری یا حتی مرگ در انسان‌ها و حیوانات و گیاهان می‌گردند. این عوامل، با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فردی که دارند کاربردشان تهدید جدی برای سلامت انسان‌ها و صلح و امنیت جامعه جهانی محسوب می‌گردد. نتایج این بررسی که با شیوه توصیفی‌تحلیلی انجام‌گرفته نشان می‌دهد با توجه به اینکه سلاح‌های بیولوژیک در زمان ظهور اسلام به شکل امروزی وجود نداشته، ولی مبنای نظری مورد قبول در منع به‌کارگیری و استفاده از این‌گونه سلاح‌ها مبتنی بر قواعد نسبتاً مشابه در نظام حقوق بشردوستانه بین‌المللی و شریعت اسلام است و برای ممنوعیت به‌کارگیری این‌گونه سلاح‌ها همچنان که ممکن است به اسناد حقوق بشردوستانه بین‌المللی استناد کرد می‌توان به آموزه‌های اسلامی و احکام شریعت توسل جست. احکام و قواعدی که ناظر بر موازین حقوق بشردوستانه و حقوق بشر و منطبق بر شریعت عقلانی و مصالح جامعه بشری است.

تازه های تحقیق

پیشرفت‌های بشر در زمینه علم و تکنولوژی باعث دستیابی انسان به سلاح‌هایی شده که نسبت به‌گذشته مخرب‌تر و کشنده‌تر شده‌اند. مهلک‌ترین این جنگ‌افزارها، سلاح‌های بیولوژیک هستند. دامنه کشتار این سلاح‌ها آن‌چنان وسیع و گسترده است که محدود نمودن تأثیرات و کنترل آن‌ها تقریباً غیرممکن است و این در حالی است ‌که یکی از اصول مسلم و بنیادین حقوق بشردوستانه، بر اساس موازین اسلامی و اسناد بین‌المللی، اصل حمایت از غیرنظامیان، اصل حمایت از کرامت انسانی و اصل حمایت از محیط‌زیست می‌باشد. علاوه بر این، عدم مشروعیت استفاده از سلاح‌های بیولوژیک، برخاسته از اصول اخلاقی و انسانی نظیر اصل تفکیک میان نظامیان و غیرنظامیان، اصل منع ایراد و تحمیل درد و رنج بیهوده‌ای است که اصول یاد شده در منابع فقه اسلامی و اسناد مختلف حقوق بشردوستانه بین‌المللی به‌صورت‌های مختلف نمود یافته است که در کل تشکیل‌دهنده اصول جامع ناظر بر حقوق مخاصمات مسلحانه است و برای نیل و دستیابی به این اهداف عالی اخلاقی و انسانی لازم است در عمل گام‌های بلند و استواری در صحنه بین‌المللی برداشته شود.

ازنظر قانونی نیز عدم کاربرد و ممنوعیت به‌کارگیری سلاح‌های بیولوژیک مستند به معاهدات بین‌المللی متعددی است که کاربرد سلاح‌های بیولوژیک را ممنوع اعلام کرده‌اند، به طوری‌که امروزه سه نوع تعهد بین‌المللی؛ یعنی اصل انسانی بودن درگیری‌ها، اصل محدودیت در به‌کارگیری هر نوع جنگ‌افزار و روش و فنون جنگی وجود دارد که دولت‌ها با توجه به‌آثار فجیع ناشی از کاربرد سلاح‌های بیولوژیک، ملزم به‌رعایت آن هستند. درمورد تعهد اول، یعنی اصل انسانی بودن درگیری‌ها، مقدمه پروتکل دوم الحاقی به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو مقرر می‌دارد که اگر یک اقدام جنگی از طریق معاهدات بین‌المللی یا حقوق عرفی منع نشده باشد، این به‌ آن معنا نیست که آن اقدام جنگی لزوماً موجه است؛ بنابراین، در صورت نبود قواعد خاص، بایستی به اصول انسانیت و حکم وجدان عمومی توجه کرد. دومین الزام دولت‌ها در عرصه به‌کارگیری سلاح‌های بیولوژیک، تعهدشان به‌اصل محدودیت در به‌کارگیری هر نوع جنگ‌افزار بر اساس ماده 35 پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو است. بر اساس این اصل، اصول و قواعد حقوق بین‌المل بشردوستانه، به کلیه انواع جنگ‌افزارها تسری پیدا می‌کند. نهایتاً، به‌موجب ماده 36 پروتکل اول الحاقی که امروزه، این ماده یکی از قواعد آمره بین‌المللی محسوب می‌شود و دولت‌های غیرعضو پروتکل نیز ملزم به رعایت آن هستند، دولت‌ها متعهد شده‌اند تا در تمامی شرایط، اصول و قواعد حقوق بشردوستانه را در به‌کارگیری انواع شیوه و روش‌های جنگی رعایت کنند. همچنین با توجه به نظریه مشورتی دیوان می‌توان به این نتیجه رسید که آثار ناشی از کاربرد سلاح‌های کشتارجمعی (هسته‌ای و بیولوژیک و شیمیایی) در زمان و مکان نمی‌گنجد؛ بنابراین کاربرد این‌گونه سلاح‌ها با ارزش‌های بین‌المللی و بشری در تعارض است و کاربرد آن‌ها می‌تواند به شدیدترین شکل ممکن این ارزش‌ها را نقض کند.

درنتیجه با توسل به اصول و قواعد حقوق بشردوستانه بایستی کاربرد سلاح‌های بیولوژیک در مخاصمات مسلحانه غیر قانونی و ممنوع گردد؛ چراکه با فرض ابتنای حقوق بشردوستانه بر ارزش‌های بشری و تضمین و تأمین منافع بشریت، کاربرد سلاح‌های بیولوژیک با آن‌ همه آثار منفی اجتناب‌ناپذیر برای حیات و بقای بشری، نه‌تنها نمی‌تواند مجاز باشد؛ بلکه به دلیل نقض بسیاری از اصول و قواعد حقوق بشردوستانه و امنیت انسانی و ایجاد جراحات اضافی یا درد غیرضروری، بایستی ممنوع باشد. همچنین با توجه به آموزه‌های حقوق اسلامی هیچ تردیدی در حرمت و ممنوعیت به‌کارگیری سلاح‌های بیولوژیک وجود ندارد و حرمت کرامت انسانی اصل حداقلی صدمه و زیان و بقای نسل بشر را می‌توان به‌عنوان مبانی، قواعد و دلایلی دانست که این حرمت و ممنوعیت را تأیید می‌کنند. بنابراین تعارض موجود بین گزاره اسلامی با اصل منع تبعیض مندرج در کنوانسیون، ظاهری است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The Use of Biological Weapons from the Perspective of International Humanitarian Law and Islam

نویسندگان [English]

  • Mohammad Nozari Ferdowsiye 1
  • aliasghar aghalar 2
  • fateme ansari 3
1 Associate Professor, Department of Fiqh and Fundamentals of Islamic Law, Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Qom. Qom. Iran
2 PhD in International Law, Faculty of Humanities and Law, Khorasgan Azad University of Isfahan. Iran,
3 Visiting professor of Qom University
چکیده [English]

Biological weapons are a category of military weapons that differ from conventional arms in that they use biological agents instead of explosive materials. These agents are microscopic living organisms that threaten the life and health of humans, animals, and plants by secreting harmful substances, regardless of their own survival conditions. Due to their unique characteristics, the use of biological weapons poses a serious threat to global health, peace, and security. The findings of this descriptive-analytical study indicate that, although such weapons did not exist in their current form at the time of the advent of Islam, both international humanitarian law and Islamic Sharia provide analogous legal principles prohibiting their use. In addition to invoking international humanitarian law instruments, the prohibition of such weapons can be supported by Islamic teachings and the rules of Sharia. These principles reflect fundamental humanitarian and human rights values that align with rational law and the broader interests of human society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic Humanitarian Law
  • International Humanitarian Law
  • Biological Weapons
  • Armed Conflict

مراجع

قرآن مجید، ترجمه: محمدمهدی فولادوند.
البرزی‌ورکی، مسعود (1383ش). «نقد و بررسی نظر مشورتی دیوان بین‌المللی دادگستری راجع‌به تهدید یا توسل به سلاح‌های هسته‌ای»، مجله حقوقی بین‌المللی، شماره 31.
امامی، مسعود و شوپای‌جویباری، رمضانعلی (1395ش). دانشنامه اسلام و حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران: نشر میزان.
امیرارجمند، اردشیر (1373ش). «حفاظت از محیط‌زیست و همبستگی بین‌المللی»، تهران: مجله تحقیقات حقوقی، شماره ویژه.
انصاری، محمدعلی (1393ش). تفسیر مشکات، مشهد: انتشارات بیان هدایت نور، جلد 5.
بهرام‌پور، ابوالفضل (1385ش). نسیم حیات، قم: نشر آوای قرآن، جلد 15، چاپ دوم.
جعفری، محمدتقی (۱۳۷۵ش). حقوق بشر از دیدگاه اسلام و غرب، تهران: دفتر خدمات حقوقی بین‌المللی.
حمیدالله، محمد (۱۳۸۶ش). سلوک بین‌المللی دولت‌اسلامی، ترجمه: مصطفی محقق‌داماد، تهران: مرکز نشر علوم ‌اسلامی.
خالقی، ابوالفتح و نبوی، نعمت‌الله (۱۳۹۴ش). «به‌کارگیری سلاح‌های نامتعارف از منظر حقوق بین‌الملل کیفری و اسلام»، فصلنامه پژوهش‌های تطبیقی حقوق اسلام و غرب، شماره 4.
دستغیب، محمدرضا (1395ش). تسلیحات کشتارجمعی از دیدگاه اسلام و حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران: نشر میزان، جلد 3.
راجز،پ.و و پل مالرب، آتیونی (1382ش). قواعد کاربردی حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمه: کمیته ملی حقوق بشردوستانه، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
رضوی‌فرد، بهزاد و نوروزی، میثم (1396ش). «نقش دیوان بین‌المللی دادگستری در توسعه و تحول حقوق بشردوستانه و حقوق بین‌الملل کیفری، اولین همایش بین‌المللی و سومین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی.
رفیعی، سیدکمال (1376ش). موازین حقوقی حاکم بر سلاح‌های متعارف، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد حقوق بین‌الملل، تهران: دانشکده حقوق و علوم‌سیاسی.
زمانی، سیدقاسم (1385ش). «شبیه‌سازی درمانی و حق برسلامت در قلمرو حقوق بین‌الملل بشر»، تهران: مجله پژوهش حقوق و سیاست، شماره 19.
زمانی، سیدقاسم و پیری، حیدر (1391ش). «کارکرد منافع ملی حیاتی در حوزه‌های انسانی حقوق بین‌الملل: حقوق بشردوستانه»، مجله حقوقی دادگستری، شماره 79.
ساعد، نادر (1392ش). چارچوب‌بندی کاربرد سلاح‌های ممنوعه در حقوق بشردوستانه و اسلام، اسلام وحقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران: نشر میزان.
ساعد، نادر (1386ش). حمایت از غیرنظامیان در حقوق مخاصمات مسلحانه بین‌المللی، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد حقوق بین‌الملل، تهران: دانشگاه تهران.
سلیمی، عبدالحکیم (1398ش). «اصول حقوق بشردوستانه در اسلام با نگاهی به حقوق بین‌الملل»، در مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، کمیسیون تخصصی فقه و حقوق اسلامی، تهران: انتشارات آفتاب توسعه.
سلیمی‌ترکمانی، حجت (1394ش). حقوق بین‌الملل هسته‌ای، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های حقوقی شهر دانش.
سیاه‌رستمی، هاجر (1390ش). قواعد اساسی کنوانسیون‌های ژنو 1949 و پروتکل‌های الحاقی 1977، تهران: نشر سرسم به‌سفارش دبیرخانه کمیته حقوق بشردوستانه.
شاه‌حسینی، محمدحسن (1381ش). دفاع در برابر جنگ بیولوژیک و بیوتروریسم، تهران: سازمان تحقیقات نیروهای مقاومت بسیج، جلد ۲- ۱.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1374ش). تفسیرالمیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی‌همدانی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، جلد 13.
عظیمی‌شوشتری، عباسعلی (1392ش). جستاری کلی در مقررات بشردوستانه در فقه اسلامی، در مجموعه مقالات دومین همایش اسلام و حقوق بشردوستانه بین‌المللی، مرکز مطالعات تطبیقی اسلام و حقوق بشردوستانه بین‌المللی، به کوشش غلامرضا جلالی، انتشارات آستان قدس رضوی.
قرائتی، محسن (1383ش). تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
قربان‌نیا، ناصر و اخگری‌بناب، نادر (1390ش). «عدم مشروعیت کاربرد سلاح هسته‌ای در پرتو اصل تفکیک (با رویکرد اسلامی)»، مجله حقوق اسلامی، شماره 28.
فقیه‌حبیبی، علی (1395ش). «جایگاه حقوق بشردوستانه در اسلام و اسناد بین‌المللی»، فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، شماره 2.
فلسفی، هدایت‌الله (1370ش). «روش‌های شناخت حقوق بین‌الملل»، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 9.
فهیمی، عزیزالله (1387ش). «نگاهی گذرا به مباحث فقهی مربوط به محیط‌زیست از دیدگاه آیات و روایات»، مجله تخصصی فقه و اصول، شماره 4.
فهیمی، عزیزالله و مشهدی، علی (1395ش). حمایت از محیط‌زیست در مخاصمات مسلحانه از منظر اسلام و حقوق بین‌الملل بشردوستانه، تهران: خرسندی.
کاسسه، آنتونیو (1375ش). نقش زور در روابط بین‌الملل، ترجمه: مرتضی کلانتری، تهران: نشر آگاه.
لطفی، عبدالرضا؛ فقهی، محمدرضا و اخگری‌بناب، نادر (1395ش). حمایت از محیط‌زیست، اموال و اماکن در مخاصمات مسلحانه، تهران: نشر میزان، جلد 2.
مصطفوی، حسن (1380ش). تفسیر روشن، تهران: مرکز نشر کتاب، جلد 1.
مکارم‌شیرازی، ناصر (1387ش). تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب‌الاسلامیه، جلد 2، چاپ چهل‌وهفت.
ممتاز، جمشید (1377ش). حقوق بین‌الملل سلاح‌های کشتارجمعی، ترجمه: امیرحسین رنجبران، تهران: نشر دادگستر.
موسوی، سیدفضل‌الله و چهل‌تنی، مهدی (1390ش). «موازین حقوقی در منع دستیابی تروریست‌ها به‌سلاح‌های‌زیستی»، در: مجموعه مقالات تروریسم، آسیب‌شناسی، بازیگران و ساختارها، تهران: مجمع جهانی صلح اسلامی.
منابع عربی
حسینی‌شیرازی، سیدمحمد (1442ق). تقریب القران الی الاذهان، بیروت: دارالعلوم.
حسینی‌شیرازی، سیدمحمد (1420ق). الفقه البیئه، بیروت: مؤسسه الوعی الاسلامی، ج 1
حر عاملی، محمد ابن الحسن (1409ق). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم: مؤسسه آل البیت، جلد (11-15).
حلبی، ابن زهره (1417ق). غنیه النزوع، تحقیق شیخ ابراهیم بهادری، قم: مؤسسه الوفاء.
حلی، ابن ادریس (1410ق). السرائر، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، جلد 2.
حلی، علامه، حسن ابن یوسف (1420ق). تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، قم: مؤسسه آل البیت، جلد 2.
زحیلی، وهبه (1401ق). آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، بی‌جا، دارالفکر، جلد 3.
طباطبایی بروجردی، سید حسین (1407). جامع احادیث الشیعه، قم، منشورات مدینه العلم، جلد 13.
طوسی، ابوجعفرمحمدبن‌حسن (1407). تهذیب‌الاحکام، تهران: دارالکتب‌الاسلامیه، جلد 6.
طوسی، ابوجعفرمحمدبن‌حسن (1400ق). الاقتصاد، تهران: منشورات مکتبه جامع چهل ستون.
طوسی، ابوجعفرمحمدبن‌حسن (۱۳۴۷ق). الجمل و العقود فی العبادات، ترجمه: محمد واعظ‌زاده خراسانی، مشهد: چاپخانه دانشگاه مشهد.
طوسی، ابوجعفرمحمدبن‌حسن (۱۳۸۷ق). المبسوط فی فقه الامامیه، جلد 2، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء آثار الجعفریه.
کلینی، ابوجعفرمحمدبن‌یعقوب (1407ق). الکافی، تهران: دارالکتب‌الاسلامیه، جلد 5.
مجلسی، علامه، محمدباقر (1403ق). بحارالانوار، تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت: مؤسسه الوفاء، جلد 19.
مجلسی، علامه، محمدباقر (140۷ق). مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران: دارالکتب الاسلامیه، جلد 18.
مکارم شیرازی، ناصر (1379ش). الامثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: مدرسه الامام علی ابن ابی طالب(ع)، جلد 2.
نجفی، محمدحسن (1404ق). جواهر الکلام فی مسائل الحل و الحرام، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفت.
الهروی القاری، علی ابن محمد (1405ق). شرح مسند ابی حنیفه، بیروت: دار الکتب العلمیه.
 
References
Biological Agents". United States Department of Labor: OSHA. Retrieved 2012-05-31. https://fa.wikipedia.org › wiki ›
Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on their Destruction, 10 April 1972.
Convention (II) with Respect to the Laws and Customs of War on Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs of War on Land. The Hague, 29 July 1899.
Convention (IV) respecting the Laws and Customs of War on Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs of War on Land. The Hague, 18 October 1907.
International Court of Justice, Legality of the Threat or use of Nuclear Weapon, Advisory Opinion of 8 julay 1996.
ICRC, “International Humanitarian Law and the Challenges of Contemporary Armed Conflicts” Document prepared by the International Committee of the Red Cross for the 30th International Conference of the Red Cross and Red Crescent, Geneva, Switzerland,
26-30 November 2007.
Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol I), 8 June 1977.
Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of Non-International Armed Conflicts (Protocol II), 8 June 1977.
UN Convention (I) for the Amelioration of the Condition of the Wounded and Sick in Armed Forces in the Field, Signed at Geneva, 12 August 1949.
UN Convention (II) for the Amelioration of the Condition of Wounded, Sick and Shipwrecked Members of Armed Forces at Sea. Geneva, 12 August 1949.
UN Convention (III) relative to the Treatment of Prisoners of War. Geneva, 12. 1949.
UN Convention (IV) relative to the Protection of Civilian Persons in Time of War. Geneva, 12 August 1949.
Sassòli, Marco, Bouvier, Antoine A., Quintin, Anne. (2001). How Does Law Protect in War? (3rd edition). Vol.1, Geneva, Switzerland: ICRC.
ABCs of International Humanitarian Law. (2nd edition). (2014). Federal department of Foreign Affairs, Bern: Switzerland.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image
پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب
دوره 12، شماره 1 - شماره پیاپی 43
فروردین 1404
صفحه 211-236

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار