فوریّت در دفاع مشروعِ غیرتهاجمی از منظر فقه اسلام و حقوق غرب

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه قم

چکیده

فوریّت خطر تهاجم، مناقشه­آمیزترین شرطی است که برای توجیه دفاع مشروع عنوان شده است. چالش مورد بررسی در این پژوهش، دفاعیات در شرایط غیرتهاجمی و امکان یا عدم امکان توسعه­بخشی به مفهوم فوریّت، اختصاصاً در خصوص دو موضوعِ «دفاع مشروع ظاهری» و «سندروم زنان آسیب­دیده» است که در روی­دادِ دو وضعیت، حمله­ی فوری و عینی وجود ندارد. مفهوم­شناسیِ فوریّت و بیان رویکردهای رایج در مورد دو موضوعِ پیش­گفته در حقوق غرب و سپس بررسی آن از منظر فقه و حقوق ایران، موضوع این پژوهش است.  موضع منتخب فقه اسلامی، عاقلانه و به­دور از تعصب بوده و تنها در صورت وجود حمله­ی فوری و عینی - بر اساس نظر برخی فقها- و یا قریب­الوقوع - بر پایه ظنّ به وجود خطر، بر اساس نظر دیگر فقها- دفاع را مجاز دانسته است. در پایان، نتیجه آن است که دفاعیات در شرایط غیرفوری- اعم از این که اساساً حمله­ای وجود نداشته و یا حمله فوری نبوده است- نمی­تواند بر اساس دفاع مشروع توجیه گردد.

تازه های تحقیق

دفاع مشروع عامل توجیه­کننده­ی اقداماتی است که در غیر آن صورت، مجرمانه هستند. از میان ارکان توجیهیِ دفاع مشروع، شرط فوریّت همانا یک مؤلفه­ی چالش­برانگیز و مهم است که عدم درک صحیح آن، پیامدهای ناگواری در پی دارد. این مفهوم در اواخر قرن بیستم مورد چالش جدّیِ نظریه­پردازان قرار گرفت تا قتل­های غیرتهاجمی را تحت پوشش دفاع مشروع تلقی کنند. اما چالش­های فراروی این شرط، در خصوص زنان مبتلا به سندرومِ «زنِ آسیب­دیده» به نظر معقول و منطقی نمی­آید. زنان آسیب­دیده با مراجعه به قانون و دادگاه می­توانند حق خویش را بستانند و زنانِ مبتلا به سندروم زنان آسیب­دیده، به نظر، از معاذیر قانونیِ معاف­کننده یا تخفیف­دهنده می­توانند بهره جویند. اما درخصوص دفاع مشروع ظاهری، قول به توجیه این دفاعیات، خالی از وجه نیست. همواره افرادی وجود دارند که دچار اشتباه معقول می­شوند و تنها برای دفع حمله به دفاع از خویش می­پردازند.

در این میان، رویکردی که فقه اسلامی برگزیده، منطقی و به­دور از چالش است. یقین به وجود حمله­ای فوری و یا لااقل ظن به وقوع آن، شرط لازم برای مشروعیت هر دفاعی است. بنابراین اشتباهات معقول مورد توجه فقه اسلامی قرار گرفته و برای اجتناب از عواقب منفی پذیرش ظنّ به فوریّت حمله، ظن معقول و متعارف هر انسان معمولی در شرایط حادثه، بهترین راهکارِ معرفی شده است اما، شرایط استثنائی مانند زنان آسیب دیده قابل انطباق بر دفاع مشروع نیست و ممکن است هماهنگ با دفاع جنون آنی و یا هر دفاعی دیگر ابراز شود؛ در این وضعیت نمی­توان قائل به صحیح و موجّه بودن این قتل­ها شد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Urgency in Self-defense, Non-aggressive, From the Vantage Point of the West and Islamic Jurisprudence

نویسنده [English]

  • Adel Sarikhani
چکیده [English]

It is said that the imminence of threat of attack، is the most controversial condition that is provided for justifying self-defense. The challenges that have been studied in this essay, are defenses that occur in non-aggressive situations and possibility or impossibility of extending the concept of imminence، especially putative self-defense and battered women syndrome. That there is no imminence and factual attack in that situation.  Analyzing the concept of imminence and common approaches with respect to mentioned subjects in western laws and then considering it, under the light of Islamic and Iranian laws, are subjects of this paper. The selected approach in Islamic law، is prudently and far from biases, according to which self-defense could be justified only when there is imminence and factual attack -according to the opinion of some theorist - or impendent attack- according to some others- on the basis of certainty of the danger. Finally, it has concluded that defenses that occur in non-aggressive situations cannot be justified as legitimate self-defense. Whether، there is not any attack, or there is no imminent attack.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • self-defense
  • imminence
  • non-aggressive
  • battered women syndrome

مراجع

  1. ابوالقاسم جعفربن­حسن (محقق حلّی)، 1409ق، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ج4، تهران، استقلال.
  2. اردبیلی، محمدعلی، 1385ش، حقوق جزای عمومی، ج1، چ13، تهران، میزان.
  3. اردبیلى، احمدبن­محمد، 1403ق، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، 14ج، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  4. آقایی­نیا، حسین، 1389ش، جرایم علیه اشخاص (جنایات)، چ8، تهران، میزان.
  5. تبریزى، جوادبن­على، 1417ق، أسس الحدود و التعزیرات، ج1، چ1، قم، نشر مؤلف.
  6. حبیب­زاده، محمدجعفر؛ میرمجیدی، سپیده، 1391ش، دفاع مشروع در پرتو سندروم زنان کتک­خورده، فقه و حقوق اسلامی، س2، ش4. 
  7. حلّى (علامه)، حسن­بن­یوسف­بن­مطهر اسدى‌، بی­تا، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة (ط- الحدیثة)، 6ج، چ1، قم، انتشارات موسسه امام صادق (ع).
  8. حلّى (فخر المحققین)، محمدبن­حسن­بن­یوسف، 1387ش، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، ج4، چ1، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
  9. الحموی، احمدبن­محمد،  1357ق، غمز عیون البصائر، شرح الاشباه و النظائر، القاهرة: دارالطباعة العامرة.
  10. خمینى، سید روح­اللّه، 1404ق، تحریرالوسیله، تهران، سازمان تبلیغات اسلامى.
  11. سبزواری، سیدعبد­الاعلی، 1413ق، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام‌، ج28، چ4، قم، موسسه المنار.
  12. شمس ناتری، محمدابراهیم؛ عبدالله­یار، سعید، 1389ش، دفاع مشروع و مبانی مشروعیت آن، مطالعات حقوقی، د2، ش2. 
  13. صانعی، پرویز، 1382ش، حقوق جزای عمومی، چ1، تهران، طرح نو.
  14. طوسی (ابوجعفر)، محمدبن­حسن‌، 1407ق، الخلاف،‌ ج5، چ1، قم، انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  15. عاملى (شهید اول)، محمد­بن­مکّى، 1417ق، اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیة، ج1و2و3، چ2، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  16. عاملى (شهید ثانى)، زین­الدین­بن­على‌، 1413ق، مسالک الافهام، ج15، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه.
  17. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ‌،1412ق، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، المحشّى- سلطان العلماء)، ج2، چ1، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
  18. عباسی، اصلی، 1389ش قانون جزای آلمان، چ1، تهران، مجد.
  19. العسکری، ابوهلال، 1413ق، معجم الفروق اللغویة، چ1، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
  20. فاضل هندى، محمدبن­حسن، 1416ق، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، ج10، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  21. فلچر، جورج، پی.، 1384ش، مفاهیم بنیادین حقوق کیفری، چ1، ترجمه سید مهدی سیدزاده ثانی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
  22. الکفوی (ابوالبقاء)، ایوب­بن­موسی­الحسینی، 1974ق، الکلیات، ج4، دمشق، منشورات وزارة الثقافة و الارشاد العربی.
  23. مازندرانى خاتون‌آبادى، محمد؛ خواجوئى، ‌اسماعیل، 1418ق، جامع الشتات‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
  24. محمودی، فیروز، 1378، قاعده درء و تطبیق آن با تفسیر شک به نفع متهم، مجله پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع)، ش9.
  25. نجفى، محمدحسن، 1404ق، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج41، بیروت، دار إحیاء التراث العربی. 
    1. Blackstone، William. (1765-9). Commentaries on the Law of England, Clarendon Press، 2nd Ed.
    2. Conde, Francisco. (2008). Putative Self Defense: A Borderling Case between Justification and Excuse, New Criminal Law Review, Vol. 11، No. 4.
    3. Fiona, Leverick, (2006). Killing in Self Defence, Oxford University Press.
    4. Frederick. H. Russell. (1979). the Just War in the Middle Ages, Routledge.
    5. George. P. Fletcher. (1998). Basic Concepts of Criminal Law.
    6. Greenawalt، Kent. (1984). The Perplexing Borders of Justification and Excuse, Columbia Law Review, Vol. 84, No. 8.
    7. Guz, Angelica and McMahon Marilyn. (2011). Is Imminence Still Necessary? Current Approaches to Imminence in the Laws Governing Self Defense in Australia, Flinders Law Journal, No. 1.
    8. Joshua Dressler, (2006). Battered Woman and Sleeping Abusers: Some Reflections, Ohio State Journal of Criminal Law, No. 3. 
    9. Kaufman، Whitley, R, P. (2007). Self Defense, Imminense and Battered Women, New Criminal Law Review, Vol. 10, No. 3.
    10. Rabinson, Poul, H., (1996). Competing Theory of Justification Deed Versus Reason, Collection of British Essays, Andrew Simester، A.T.H Smith، Eds, Oxford University Press.
    11. Rosen, Richard. (1992-3). On Self-defense، Imminence، and Women Who Kill Their Batterers', North Carolina Law Review.
    12. Steele، Walter، W., (1991). Sigman،Christine،W. Reexamining the Doctrine of Self Defense to Accommodate Battered Women, American Journal Criminal Law, Vol. 18, No. 169.
    13. Walker، Lenore، A. (2009). The Battered Women Syndrome, Springer Publishing Company، LLC University of Pennsylvania Law School.

     

     

     

     

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار