نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

• سیدحسام الدین لسانی ¹
• احمد کاظمی ²

¹ استادیار گروه حقوق دانشگاه حضرت معصومه(س)

² دانشجوی دکترای حقوق بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی قم

چکیده

با وجود توسعه­ای که در حمایت از حقوق غیرنظامیان، اسیران و حتی بیگانگان در مخاصمات - به­ویژه در سده بیستم - ایجاد شده است اما درباره تعهد دولت­ها به حمایت از سربازان و نیروهای خودی چنین پیشرفتی در نظام­های حقوقی به­غیر از نظام حقوقی اسلام مشاهده نمی­شود. کنوانسیون­های چهارگانه ژنو و پروتکل­های الحاقی آن، گام­های مهم حقوقی در حمایت از غیرنظامیان و اسیران محسوب می­شوند اما گام­های مشابهی برای تعهد دولت­ها به حمایت از سربازانِ خودی اتخاذ نشده است؛ آنچنان­که برخی دولت­ها سربازان را به­مثابه مایملک خود می­نگرند و هر رفتاری را با آنها مجاز می­دانند. تحولاتی نظیر «بیماری سندروم خلیج فارس» و بحران تجاوز جنسی در ارتش آمریکا به­ویژه در جریان اشغال افغانستان و عراق، تعهد دولت­ها برای حمایت از نیروهای خودی را در کانون توجه قرار داد. با توجه به فقدان اسناد بین­المللی درباره تعهد دولت­ها به حمایت از سربازان خودی، به­نظر می­رسد از جهت نظریه­پردازی، حقوق قابل­استخراج در این خصوص، باید از منابع حقوق بین­الملل بشر و بشردوستانه­ی عرفی و به­ویژه از اصل حق حیات و کرامت انسانی برگرفته شود. مفاد کنوانسیون­های ژنو، پروتکل­های الحاقی آن و بیش از (20) قاعده از (161) قاعده­ استخراج­ شده توسط کمیته بین­المللی صلیب سرخ، به­طور غیرمستقیم رهنمودهایی درباره تعهد دولت­ها به حمایت از سربازان خودی ارائه می­دهند..

تازه های تحقیق

برخلاف غیرنظامیان و اسیران جنگی، درباره تعهد دولت­ها به حمایت از سربازان خودی، کنوانسیون یا معاهده­ای در جهان وجود ندارد. از منظر نظریه­پردازی، می­توان از برخی از قواعد حقوق بین­الملل بشر و بشردوستانه­ی عرفی، به طور غیر مستقیم، تعهد دولت­ها به حمایت از سربازان خودی را استنباط نمود. با وجود این، نظام حقوقی اسلام، با نگرش به فرد به عنوان خلیفه الله، در زمینه قواعد حقوق بشر و حقوق بشردوستانه پیشتاز بوده و درباره حمایت از سربازان خودی نیز دارای قواعدی مترقی می­باشد. در حقوق اسلام، در کنار جایگاه رفیع حق حیات، ضرورت صیانت از کرامت ذاتی انسان در محوریت تعهدات دولت اسلامی درباره حمایت از سربازان خودی قرار گرفته است. اهمیت این موضوع از آن جهت است که امروزه در نظام­های غربی، در کنار افزایش سلب حق حیات سربازان غربی به­دلیل استفاده از سلاح­های خطرناک (از جمله سلاح­های دارای اورانیومِ ضعیف­شده)، کرامت انسانی آنها نیز به دلیل شیوع فاجعه­بارِ تجاوز جنسی، تبعیض، هتک حرمت، رفتار خشونت­آمیز، تحقیر و ابزارانگاری خدشه­دار شده است. واقعیت این است که تصور عمده­ی صاحب­نظران حقوقی دائر بر آن است که کشورها تمامی اصول انسانی را در قبال سربازان و نیروهای خودی رعایت می­کنند، و از این رو اهتمام آنها متمرکز و محدود و منصرف به تحلیل موازین حقوق بین­المللِ بشردوستانه در خصوص حمایت از غیر نظامیان دشمن و تفکیک نظامیان و غیرنظامیان بوده است. این در شرایطی است که وقوع برخی تحولات نظیر سندروم خلیج فارس که باعث مرگ، اختلالات مزمن و درمان­ناپذیرِ هزاران سرباز آمریکایی و انگلیسی و فرزندان تازه­متولدشده­ی آنها و تلاش دولت و ارتش آمریکا برای سرپوش­گذاشتن روی موضوع شد، توجه­ها را به نقض تعهد دولت­ها در حمایت از سربازان خودی جلب کرد. ارتش آمریکا با وجود اذعان به سندروم خلیج فارس، آن هم پس از چندین سال پنهان­کاری، به انحاء مختلف کوشیده است از مسئولیت خود در به­خطر انداختن حق حیات سربازان خودی شانه خالی کند. استفاده از سلاح­های ممنوعه، عدم پیش­بینی تجهیزات کافی برای سربازان، کتمان بیماری، عدم رسیدگی مناسب به وضعیت سربازانِ مبتلا به سندروم خلیج فارس و نیز خانواده­های سربازانی که بر اثر سندروم مذکور فوت کرده­اند، و کارشکنی در ایجاد پرونده در مراکز قضایی، همگی از جمله مواردی هستند که نقض تعهد آمریکا در این موضوع را نشان می­دهد.

همچنین مواردی نظیر بحران تجاوز جنسی در ارتش آمریکا به­ویژه در جریان جنگ خلیج فارس و اشغال افغانستان و عراق، تعهد دولت­ها به حمایت از نیروهای خود در مخاصمات مسلحانه را هرچه بیشتر در کانون توجه قرار داد. امروزه وضعیت نظامیان زن در ارتش آمریکا به­گونه‌ای است که احتمال تجاوز به یک نظامیِ زنِ آمریکایی توسط فرماندهان یا همرزم­های خود، از احتمال تعرض یا کشته‌شدن وی به­دست دشمن در میدان جنگ، بیشتر است؛ آنچنان که بیشترِ صد و نود هزار سربازِ زنی که در عراق و افغانستان در خطوط مقدم خدمت کرده­اند، با تجاوز یا آزار جنسی از سوی همرزمان خود مواجه شده­اند. در چنین شرایطی نمی­توان به بهانه فقدان اسناد بین­المللی، به­سادگی از موضوع تعهدات دولت­ها در حمایت از سربازان و نیروهای خودی - از جمله در مخاصمات مسلحانه و اشغال نظامی - عبور کرد. در این مورد، رسانه­ها و افکار عمومی می­توانند نقش بسزایی به­ویژه به صورت إعمال فشار بر دولت­ها برای ایجاد تغییراتی در قوانین ملی به­منظور افزایش حمایت از سربازان خودی ایفا کنند. همچنین توسعه حقوق بین­الملل با محوریت الگوگیری از قواعد نظام حقوقی اسلام در این زمینه اهمیت فراوانی دارد.

از دیدگاه نظری، مهم­ترین منبع حقوقی بین­المللی درباره تعهد دولت­ها به حمایت از سربازان و نیروهای خودی در مخاصمه مسلحانه و اشغال نظامی، همانا اصول بنیادین حقوق بین­الملل بشر و بشردوستانه­ی عرفی است. در کنار این اصول، به کنوانسیون­های چهارگانه ژنو – به­ویژه کنوانسیون سوم و پروتکل اول الحاقی - نیز می­توان از زاویه دیگری نگریست؛ بدین معنا که رعایت کنوانسیون­های مذکور به­نوعی معطوف به تحقق هدف حمایت از سربازان و اتباع خودی در زمانی که آنها اسیر یا بازداشت می­شوند یا اشغال نظامی روی می­دهد، می­باشد. ضمن این که اگرچه از (161) قاعده­ای که کمیته بین­المللی صلیب سرخ در زمینه حقوق بین­المللِ بشردوستانه­ی عرفی استخراج کرده است، هیچ قاعده­ای به طور مستقیم به موضوع تعهد دولت­ها به حمایت از سربازان و نیروهای خودی مربوط نمی­شود. اما از آنجا که ماهیت این قواعد بر اساس حقوق بین­الملل بشردوستانه است و محور حقوق بین­الملل بشردوستانه هم "فرد" می­باشد، لذا می­توان به لحاظ نظری گفت که بیش از (20) قاعده، به طور غیرمستقیم می­تواند دربردارنده­ی الزامات و یا دست­کم دربردارنده­ی آموزه­هایی معطوف به حمایت از سربازان و نیروهای خودی باشد، و هم این که به دولت­ها جهت رعایت موارد مذکور درباره سربازان رهنمودهایی ارائه می­دهد.

برخی از قواعد بین­المللیِ عرفی نظیر منع تحقیر و توهین به کرامت انسانی، ممنوعیت رفتار ظالمانه، منع شکنجه، منع تبعیض ناروا، منع قتل، منع استفاده به­عنوان سپر انسانی، منع تجاوز جنسی و منع هتک حرمت که رعایت آنها برای غیرنظامیان و اسیران جنگی تأکید شده است، به طریق اولی، این قواعد بشردوستانه باید درباره سربازان و نیروهای خود در مخاصمات مسلحانه و اشغال نظامی نیز کاربرد داشته باشد. در این میان، حق حیات افراد یکی از اصول بنیادین حقوق بین­الملل است که در حقوق بین­الملل بشر و بشردوستانه و بسیاری از اسناد بین­المللی از جمله اعلامیه حقوق بشر اسلامی تأکید شده است. اگرچه بر اساس اسناد بین­المللی متعددی مانند کنوانسیون اروپایی حقوق بشر، مرگ سربازان در یک عملیات قانونی جنگی، مصداق سلب حق حیات آنها نیست، اما دولت­ها در خودداری از اقدامات ریسک­آمیز ، انجام اقدامات احتیاطی برای جلوگیری از مرگ بیهوده سربازان، همچنین در تجهیز و آموزش کافی سربازان و... مسئولیت دارند. در واقع، از دیدگاه نظری، اصول کلی حقوق بین­المللِ بشر و بشردوستانه، تعهداتی را برای دولت­ها در راستای حمایت از حق حیات و کرامت انسانیِ نیروهای خودی ایجاد می­کند؛ اصولی که چهارده قرن پیش نظام حقوقی اسلام به طور دقیق و عملی، بر آنها تأکید کرده است.

کلیدواژه‌ها

• سربازان خودی
• حمایت
• حقوق بین‌الملل بشر و بشردوستانه
• حقوق اسلام
• سندروم خلیج فارس
• تجاوز جنسی

عنوان مقاله [English]

Protecting Own Soldiers and Forces in Armed Conflicts and Occupation (A Comparative Study between International Law and Islam)

نویسندگان [English]

• Hesamoddin Lesani ¹
• Ahmad Kazemi ²

² ph.d student in International Law in Islamic Azad University in Qom

چکیده [English]

In spite of the development of the protection of civilians, prisoners of war and even foreigners in armed conflicts, particularly in twentieth century, such an improvement in legal systems, except in the  Islamic law, is not observed in respect of the obligation of states to support their own soldiers and forces. The Quadruple Geneva Conventions and its Additional protocols are important legal steps to protect civilians and prisoners, but similar steps have not been taken to address the obligation of states for protection of their own troops in legal systems. Some states even consider the soldiers as a property with whom any treatment is allowed. The emergence of such changes as happened in the Persian Gulf Syndrome as well as the Sexual Assaults crisis in the US military, especially during the occupation of Afghanistan and Iraq, have made a focus on the obligation of states to protect their own forces. Due to the lack of international documents on the obligation of governments to protect their own soldiers, theoretically, it seems that some legal principles could be extracted from International Human Rights and Humanitarian Law, particularly, on the basis of customary rights and at the top of them, principles of the right to life and human dignity. The provisions of the Geneva Conventions, its Additional protocols and more than 20 out of 161 customary principles codified by the International Committee of Red Cross, provide indirect guidelines on the obligation of states to protect their own soldiers .

کلیدواژه‌ها [English]

• Own Soldiers
• Protect
• International Humanitarian Law
• International Human Rights’ Law
• Islamic Law
• Persian Gulf Syndrome
• Sexual Assault