نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران
2 دانش آموخته ی کارشناسی ارشد حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران
چکیده
متعهد میتواند در راستای ایفای تعهد با رضایت متعهدله مالی غیر از موضوع تعهد به او تسلیم کند و به این وسیله وفای به عهد تحقق یافته و ذمه او بریء میشود. این نهاد «ایفای به غیر موضوع تعهد» است که مستقل از «تبدیل تعهد» می‌باشد. در قانون مدنی ایران نصی در مورد شرایط، ماهیت و احکام این تأسیس حقوقی وجود ندارد. در حقوق فرانسه و نظام کامنلا در این خصوص بحثهای زیادی مطرح شده است. در این مقاله تلاش شده است شرایط تحقق و ماهیت حقوقی این نهاد، احکام و آثار آن در نظام حقوقی ایران و فقه اسلامی با مطالعهی تطبیقی در نظام حقوقی فرانسه و کامنلا بررسی شود. نتیجه‌ی بررسی آن است که قصد ایفا، تراضی، تملیک و تسلیم مالی متفاوت با موضوع، از شرایط تحقق «ایفای به غیر موضوع» است که ماهیت آن با وفای به عهد همسان است هر چند از لحاظ شرایط، احکام و آثار با وفای به عهد معمولی متفاوت بوده و باید آن را نوعی وفای به عهد ویژه دانست.
تازه های تحقیق
. مستنبط از مفهوم ماده (275) قانون مدنی متعهد میتواند در مقام وفای به عهد، مالی غیر از موضوع تعهد تسلیم کند و به این ترتیب وفای به عهد محقق میشود. در این خصوص در حقوق فرانسه و فقه اسلامی به عنوان دو منبع قانون مدنی اتفاقنظر وجود دارد. این عمل را باید نوعی وفای به عهد ویژه نامید. جوهرهی «ایفای به غیر از موضوع» تغایر مال تسلیم شده با موضوع تعهد است؛ خواه این مغایرت ذاتی یا در اوصاف و عوارض باشد. بنابراین میتوان در مقام اجرای یک تعهد فعلی، مثلاً وجه نقد پرداخت و یا به جای تسلیم عین معین، عملی را انجام داد.
2. چون ایفای به غیر از موضوع تعهد، نوعی وفای به عهد است، تمام شرایط عمومی وفای به عهد معمولی را باید دارا باشد. به علاوه شرایط اختصاصی لازم است تا «ایفای به غیر از موضوع» محقق شود. این شرایط عبارتند از رضایت متعهدله و قبول آگاهانه‌ی مال موضوعِ ایفا به جای موضوع تعهد اصلی، انتقال مالکیت مال موضوع «ایفا » به متعهدله و در نهایت تسلیم آن به متعهدله.
3. فلسفه‌ی این شرایط در ماهیت این نهاد نهفته است، زیرا «ایفای به غیر از موضوع تعهد» نیز نوعی وفای به عهد است و مطابق ماده (564) قانون مدنی «وفای به عهد» از اسباب سقوط تعهد است؛ پس با «ایفای به غیر از موضوع تعهد» نیز باید تعهد موجود ساقط شود، بدون این که تعهد جدیدی به جای آن ایجاد شود و لازمهی این اثر وجود شرایط فوق است. این اثر به ویژه تمایز این نهاد از نهاد «تبدیل تعهد» را آشکار میکند.
4. در حقوق فرانسه و نظامهای تابع آن برای تحقق این نهاد، باید مالی در مقام وفا به متعهدله تسلیم شود و طبیعتاً باید عین معین باشد و عمل یا عین کلی یا منفعت نمیتوانند موضوع «ایفای به غیر از موضوع تعهد» باشند. اما در حقوق ایران، چون متعلق مالکیت منحصر به عین معین نیست، بلکه منفعت و عمل هم متعلق مالکیت قرار می‌گیرند،آن‌ها می‌توانند موضوع «ایفای به غیر از موضوع» قرار گیرند. البته برای تکمیل و تحقق سقوط تعهد اولیه، تسلیم آن ضرورت دارد.
5. در حقوق فرانسه در خصوص ماهیت حقوقی «ایفای به غیر از موضوع تعهد» نظریههای مختلفی وجود دارد که بیع یا معاوضه، تبدیل تعهد و ماهیت مرکب از جملهی آن‌ها است. اما ناکارآمدی این نظریهها موجب شده است که نظریهای حاکم شود که به موجب آن «ایفای به غیر از موضوع تعهد» را یک نوع وفای به عهد تغییر یافته میدانند.
6. در فقه اسلامی به رغم وجود نظریههای مختلف از جمله عقد بودن، یا ایقاع بودن «ایفای به غیر از موضوع»، در نهایت نظریهای که آن را نوعی «وفای به عهد خاص» یا غیر معمول میداند، از قوت بیشتری برخوردار است و بین متأخران شهرت دارد.
7. در حقوق موضوعه ایرن با فقدان نص و تحت تأثیر حقوق فرانسه دیدگاههای مختلفی مطرح شده‌اند که قابل نقد هستند. براین اساس باید «ایفای به غیر از موضوع تعهد» را نوعی«وفای به عهد ویژه» دانست و ماهیت آن را بر مبنای ماهیت حقوقی «وفای به عهد» معمولی، و نه عقد و ایقاع یا واقعهی حقوقی تحلیل کرد چرا که یک نهاد خاص است. لزوم تراضی طرفین صرفاً به این دلیل است که مالی غیر از موضوع تعهد به متعهدله پرداخت میشود.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Dation in Payment: A comparative Study of Islamic Jurisprudence and French Law
نویسندگان [English]
- mahmoud Kazemi 1
- Abolfazl Shahin 2
1 Associate Professor, Department of Private Law, Faculty of Law and Political Sciences, University of Tehran
2 MA in Private Law, Faculty of Law and Political Sciences, University of Tehran.
چکیده [English]
The promisor, in fulfilling his /her obligation, can deliver a property rather than the object of the obligation to the promisee with his /her consent, hereby the obligation would be fulfilled and he would be discharged. This institution is called "dation in payment" which is distinguished from "substitution of the obligation". There is no provision regarding the conditions, nature and rules of this legal institution in Iranian Civil Code. In contrast, there are many discussions in French law and Common Law system in this regard. In the present paper, it is attempted to investigate the condition of realization, legal nature, rules and effects of this institution in Iranian legal system and Islamic jurisprudence through a comparative study with French legal system and Common Law. The result of the study demonstrates that the intention to fulfill, agreement, transfer and delivering a property different from the object are the requirements for the realization of "dation in payment" that share the same nature of fulfilling the obligation. However, it is distinguished from the ordinary fulfillment of the obligation in terms of conditions, rules and effects and should be considered a specific form of the latter.
کلیدواژه‌ها [English]
- Islamic Jurisprudence
- Fulfillment rather than the Object of the Obligation
- Giving in Payment
- Dation in Payment
- Substitution of the Obligation
1. ابوعطا، محمد و فرزاد، مسعود، 1392ش ، تغییر موضوع تعهد در مقام وفای به عهد، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، ش9.
2. اراکى، محمد على، 1419ق، کتاب النکاح، قم، نور نگار، چ1.
3. اردبیلى، احمد، 1403ق، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ1، ج8.
4. اصفهانى، محمد حسین، 1418ق، حاشیه کتاب المکاسب، قم، أنوار الهدى، چ1، ج1 و 5.
5. انور سلطان، 1974م، احکام الالتزام، الموجز فی النظریه العامه للالتزام، بیروت، دارالنهضه العربیه للطباعه والنشر، بی‌چا.
6. جعفری لنگرودی، محمد جعفر، 1388ش، الفارق، تهران، کتابخانه گنج دانش، چ1.
7. ــــــــــــــــ ، 1355ش، دائره المعارف حقوق مدنی و تجارت، تهران، کتابخانه گنج دانش چ1.
8. حسینى روحانى قمى، سید صادق، 1412ق، فقه الصادق علیه السلام، قم، دار الکتاب و مدرسه امام صادق علیه‌السلام، چ1، ج18.
9. حکیم، سید محسن، 1416ق، مستمسک العروه الوثقى، قم، مؤسسه دار التفسیر، چ1، ج13.
10. ــــــــــــــــ ، 1415ق،منهاج الصالحین، بیروت، دار الصفوه، چ1، ج2.
11. حلّى، محمد ابن ادریس،1410ق، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ2، ج2.
12. حلّى[علامه]، حسن بن یوسف، 1420ق،تحریر الأحکام الشرعیه على مذهب الإمامیه، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چ1،ج3.
13. ـــــــــــــــ ، 1414ق،تذکره الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، چ1،ج11.
14. حلّى [محقق]، نجم الدین جعفر بن حسن، 1408ق،شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چ2،ج2.
15. ــــــــــــــــ ، 1418ق،المختصر النافع فی فقه الإمامیه، قم، مؤسسه المطبوعات الدینیه،چ6 ،ج1.
16. خرازی، صادق، 1385ق،مجله فقه أهل البیت علیهم السلام، چ1.
17. خوانسارى، سید احمد، 1405ق،جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چ2،ج3.
18. خویى، سید ابو القاسم، 1409ق،مبانی العروه الوثقى، قم، منشورات مدرسه دار العلم – لطفى، چ1ج2.
19. سبزوارى، سید عبد الأعلى، 1413ق،مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار - دفتر معظم‌له، ، چ4،ج20.
20. سبزوارى [محقق]، محمد باقر، 1423ق،کفایه الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ1،ج1.
21. سنهوری، عبدالرازق احمد، 2000م، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، بیروت، منشورات الحلبی الحقوقیه، چ3،ج3.
22. صفایی، سید حسین؛ کاظمی، محمود؛ عادل، مرتضی و میرزانژاد، اکبر، 1395ش، حقوق بیع بینالمللی: بررسی کنوانسیون بیع بینالمللی 1980 با مطالعه تطبیقی در حقوق ایران، فرانسه، انگلیس و ایالات متحده آمریکا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ 5.
23. طباطبایى حائرى، سید على، 1418ق،ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چ1،ج 9 و10.
24. طباطبایى حائری، سید محمد مجاهد، بیتا، کتاب المناهل، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، بی‌چا.
25. طباطبایى یزدى، سید محمد کاظم ، 1428ق،العروه الوثقى، قم، انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب علیه السلام، چ1،ج2.
26. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، 1407ق،الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ1،ج8.
27. ــــــــــــــــ، 1387ق،المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، چ3،ج3.
28. ــــــــــــــــ ، 1400ق،النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت، دار الکتاب العربی، چ2.
29. عاملى، سید جواد، 1419ق،مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چ1،ج1 و 16.
30. عاملى [شهید اول]، محمد بن مکى، 1414ق،غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، چ1،ج2.
31. عاملى [شهید ثانى]، زین الدین بن على، 1413ق،مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، چ1،ج4.
32. ــــــــــــــــ، 1410ق،الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، حاشیه کلانتر، قم،کتابفروشى داورى، چ1،ج 4.
33. عاملى، کرکى[محقق ثانى]، على بن حسین، 1409ق،رسائل المحقق الکرکی، قم، کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى و دفتر نشر اسلامى، چ1،ج2.
34. ــــــــــــــــ، 1414ق،جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چ2،ج5.
35. عراقى، آقا ضیاء الدین، 1421ق،حاشیه المکاسب، تقریرات نجم آبادی، قم، انتشارات غفور، چ1.
36. ــــــــــــــــ ، 1414ق،شرح تبصره المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ، چ1،ج 5.
37. کاتوزیان، ناصر، 1394ش، قواعد عمومی قراردادها، تهران، انتشارات شرکت سهامی انتشار،چ9،ج4.
38. ــــــــــــــــ ، 1393ش، نظریه عمومی تعهدات، تهران، انتشارات میزان، چ7.
39. کاظمی، محمود، 1395ش، ماهیت حقوقی وفای به عهد: مطالعه تطبیقی در فقه اسلامی و حقوق فرانسه با توجه به اصلاحات قانون مدنی جدید فرانسه، مأمن قافله دل و دانش: گزیده اندیشههای حقوقی تقدیمی به دکتر حسنعلی درودیان، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ1.
40. ــــــــــــــــ و زارعی، علی، 1395ش، مطالعه تطبیقی تبدیل تعهد در حقوق ایران و غرب:روم و فرانسه، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، ش 2.
41. میرزای قمی، ابوالقاسم، 1371ش، جامع‌الشتات، تصحیح: مرتضی رضوی، بی‌جا، انتشارات کیهان، چ1،ج3.
42. نجفى، محمد حسن، 1404ق،جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چ 7،ج24 و 26.
43. نجفى کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، 1422ق،أنوار الفقاهه:کتاب البیع، نجف، مؤسسه کاشف الغطا، چ1.
- Chitty, Joseph, (2004), Chitty on contracts, 29th Edition, London, Sweet & Maxwell.
- G. De Berly, (1884), Étude sur la dation en paiement, en droit français et en droit romain, Paris, Imprinerie générale A. Lanure.
- Ghestin, Jacques, (2005), Traité de droit civil – Le régime des créances et des dettes, Paris, DELTA.
- ISSA – SAYEGH, Joseph, (1995), Extinction des obligations, Paiement, Juris – Classeur, Civil code, Fasc., 30, Art. 1235 à 1248, Paris, Juris classeur.
- Malaurie, Philippe, Aynès, Laurent et Stoffel – Munck, Philippe (2003), Droit civil – Les obligations, Paris, DEFÉNOIS.
- Marty, Gabriel et Raynaud, Pierre, (1989), Droit civil, Les obligations 2e Édition, T. II, Paris, SIREY.
- Mazeaud, Henry et Mazeaud, Léon et Mazeaud, Jean, (1956), Leçons de droit civil, T II, V. I, Obligations théorie generale, 9e Édition, Par François Chabas, Paris, Montchrestien.
- Terré, François et Simler, Philippe et Lequette, Yves, (1999), Droit civil, Les obligations, 7e Édition, Paris, Dalloz.
- Weill, Alex, (1974), Droit civil – Les obligations, Paris, Dalloz.
- ــــــــــــــــ, Terré, François, (1986), Droit civil – Les obligations, Paris, Dalloz.
)
ارسال نظر در مورد این مقاله