نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

• جمشید میرزایی ¹
• عبدالسعید شجاعی ²

¹ استادیار گروه حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد خرم‌آباد

² عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور، واحد رامشیر.

چکیده

یکی از نیازهای حیاتی جوامع انسانی در عصر کنونی، بهره‌برداری مناسب از زمین و توابع آن است. «فضا» و «قرار» به عنوان ملحقات زمین همواره موضوع چالش‌های فقه اسلامی و نظام‌های حقوقی معاصر بوده است و به رغم پذیرش مالیت تبعی، در قلمرو آن تردید شده است و تعارض حقوق عمومی و خصوصی را به دنبال داشته است. فقهای متقدم «انحصاری»، «مطلق» و «دایمی» بودن را از ویژگی‌های بنیادی حق مالکیت می‌دانند و براساس همین دیدگاه بر قلمروی بی حد و حصر فضای محاذی ادعای اجماع نموده‌اند و صاحب زمین را مالک فضای فراسطحی، هر قدر که بالا رود، و فضای زیرسطحی، تا اعماق زمین، می‌پندارند و بسیاری از نظام‌های حقوقی نیز به تأسی از همین طرز تفکر، قوانین و مقرراتی را وضع و تدوین نموده‌اند. با وجود این نیازهای جوامع صنعتی و گسترش شهرنشینی و ضرورت توسعه‌ی خدمات شهری از قبیل احداث مترو و تونل‌های زیر زمینی، حفاری‌های لازم جهت دسترسی به منابع انرژی و همچنین عبور شبکه‌های انتقال برق و خطوط مونوریل و ترانزیت هوایی، موجب شده است تا تعارض و تداخل حقوق عمومی و خصوصی شدت بیشتری به خود گیرد. در این راستا به رغم نظرات و دیدگاه‌های متعدد مبنی بر نفی مالکیت، محدودیت در مالکیت و اشتراک در نحوه‌ی بهره‌برداری از فضا و قرار، حضرت امام خمینی (ره) به عنوان یکی از فقهای برجسته‌ای که ولایت و حکومت را توأماً پذیرفته است، تبعیت اعماق زمین و هوا را نسبت به املاک شخصی تا حدود احتیاجات عرفی و مازاد بر آن را مشمول «انفال» اعلام فرموده‌اند و جمع بین حقّین را محقق ساخته است.

تازه های تحقیق

براساس اصول کلی و بنیادی حاکم بر نهاد مالکیت، در تمامی نظام‌های حقوقی مورد بحث، مالکیت زمین شامل فضاهای فراسطحی و زیرسطحی است و اصولاً هیچ محدودیت حقوقی برای صاحب زمین وجود ندارد و حقوق مالکانه‌ی او از حیث عمق تا مرکز زمین و از جهت ارتفاع تا فراز آسمان تعمیم داده می‌شود زیرا به لحاظ ماهیتی، فضا و قرار قانوناً، شرعاً و عرفاً از توابع زمین محسوب می‌شوند.

با وجود این هرگاه این بخش از مالکیت خصوصی با حقوق عمومی تداخل و یا تعارض نماید، به جهت ترجیح و تفوق حقوق عمومی بر حقوق خصوصی، قلمرو مالکیت بر فضا و قرار محدود به مقدار متعارف خواهد بود و مازاد بر محدوده‌ی مذکور، مشمول انفال و در زمره‌ی اموال ملی است و به این جهت دولت در راستای تأمین رفاه عمومی و بهره‌برداری از منابع موجود اختیار تصرف مشروع در این‌گونه فضاها را دارد.

در این راستا دیدگاه فقهی و حکومتی حضرت امام خمینی (ره) مبنی بر پذیرش اصل مالکیت فضا و قرار و تعیین محدوده‌ی قلمرو این نوع مالکیت تا حد متعارف برای صاحب زمین نسبت به سایر مواضع از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و با جمع بین حقوق، واقع بینانه‌تر و دارای راهکارهای عملی و مؤثر می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

• فضا
• قرار
• توابع زمین
• مالکیت تبعی
• انفال

عنوان مقاله [English]

The Domain of the Ownership of Space and Place in Law of Islam and the West: With Emphasis on the Jurisprudential Views of Imam Khomeini (RA)

نویسندگان [English]

• jamshid mirzaei ¹
• abdolsaeed shojaei ²

¹ Assistant Professor, Department of Law, Islamic Azad University, Branch of Khorram Abad

² Faculty Member at Payam-e-Nour University Branch of Ramshir

چکیده [English]

One of the essential needs of human societies in contemporary era is the appropriate exploitation of land and its attachments. "Space" and "place" have always been the subject of challenge in Islamic jurisprudence and contemporary legal systems. In spite of the acceptance of subordinate ownership, its domain is controversial and has been followed by conflict in private and public rights. The elder Jurists consider exclusivity, absoluteness and permanency to be the fundamental characteristics of property rights. Accordingly, they have claimed a consensus on the boundless territory of space and the owner of the land is the owner of its space from above the ground to vacuum of space, and under the ground to the depths of the land. Many legal systems, influenced by this point of view, have enacted and codified rules and regulations.  However, the needs of industrial societies and the expansion of urbanization and the necessity of urban development, such as the construction of subways and underground tunnels, the necessary drilling to access energy resources and the transmission of power transmission networks and monorail lines and aerial transit has led to more intense conflict in and interference with public and private rights. In this regard, despite the numerous views and opinions as to the negation of ownership, restriction in ownership and common manipulation of space and place, Imam Khomeini as one of the prominent jurisprudents who has accepted guardianship and governance simultaneously, has declared the subordination of land and air to personal lands to the extent of customary needs and possession of the surplus to "public property", and has brought about the combination of the two rights.

کلیدواژه‌ها [English]

• Space
• Place
• Land Attachments
• Subordinate Ownership
• Public Property