نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

• مصطفی فضائلی ¹
• فاطمه السادات حق شناس ²

¹ دانشیار گروه حقوق بین‌الملل، دانشکده حقوق، دانشگاه قم

² دانش‌آموخته کارشناسی ارشد حقوق بین‌الملل، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

چکیده

امروزه،آموزش حقوق بشر، به عنوان ابزاری مهم در راستای ارتقای احترام به حقوق بشر، مورد اهتمام وافر جامعه بین‌المللی است. اما عدم توجه به چالش‌ها و موانعی که می‌تواند فرآیند آموزش را با ناکارآمدی مواجه سازد، سبب ناکامی در نیل به اهداف آموزش خواهد شد. شناسایی و به‌کارگیری شیوه‌های مؤثر و متناسب با ظرفیت‌های بومی در هر منطقه، موجبات غلبه بر چالش‌ها و موانع موجود و محتمل را فراهم می‌سازد. در جوامع مسلمان، چالش مضاعفِ تقابل گفتمان دین و حقوق بشر نیز از موانع توسعه آموزش حقوق بشر تلقی می‌شود که توجه به آن، در شناسایی شیوه‌‌های متناسب برای آموزش حقوق بشر مبتنی بر ظرفیت­های بومی جوامع مسلمان، ضروری می‌نماید. ظرفیت­های مورد نظر در دو دسته قابل بررسی است. دسته نخست، ظرفیت­های عام و غیرمختص به جوامع مسلمان برای ارتقای حقوق بشر هستند؛ همچون ظرفیت سازمان­های غیردولتی، کلینیک­های حقوقی دانشگاهی و شیوه آموزش کلینیکی حقوق بشر، که شیوه­ای کارآمد، متناسب با عناصر اصلی آموزش حقوق بشر و مطابق با اسناد بین‌المللی، در همه جوامع شناخته می­شود. دسته دوم، ظرفیت­های اختصاصی جوامع مسلمان هستند که می­توانند از طریق بومی­سازی شیوه آموزش کلینیکی حقوق بشر، رفع چالش‌های پیش ­روی کلینیک­های حقوقی دانشگاهی و افزایش کارآمدی آن‌ها در زمینه آموزش حقوق بشر، به ارتقای حقوق بشر در این جوامع کمک شایانی بکنند. واکاوی چگونگی کارکرد ظرفیت‌های عام و تلاش در جهت شناسایی و ارائه‌ی ظرفیت‌های خاص از قبیل نهاد وقف، مساجد و نقش آموزشی روحانیون مسلمان، وجهة همت این نوشتار است، که با توصیف و تحلیل داده‌های عمدتاً کتابخانه‌ای به انجام رسیده است.

تازه های تحقیق

آموزش حقوق فرایندی مستمرّ و طولانی مدت است که طی آن، مردم در هر سطحی از توسعه و در هر قشری از جامعه، چگونگی احترام به دیگران و حفظ کرامت انسانی و ابزار و روش‌های تأمین این احترام را در تمام جوامع می­آموزند. آموزش حقوق بشر با بالا بردن سطح آگاهی عمومی به گسترش فرهنگ جهانی حقوق بشر و احترام به آزادی‌های اساسی بشر کمک می‌کند. در واقع آماده سازی و توسعة انسان­های آگاه می‌تواند از بسیاری تجاوز‌ها و نقض‌های حقوق بشری جلوگیری کند، که تمامی این فعالیت‌ها با هدف ایجاد، ترویج و ارتقای فرهنگ جهانی حقوق بشر انجام می‌گیرد. با وجود این، آموزش حقوق بشر خود نیز با چالش‌هایی روبرو بوده و جوامع مسلمان نیز از این امر مستثنا نبوده، ضمن این که در این جوامع چالش مضاعف گفتمان دین و حقوق بشر را هم نباید از نظر دور داشت. اما، با استفاده از راه‌کارهای بومی و مخصوصا بهره‌گیری از ظرفیت‌های خاص جوامع مسلمان، می‌توان از دامنة این چالش‌ها کاسته و تا حدود زیادی بر آن‌ها غلبه کرد. مقاله حاضر با واکاوی ظرفیت­های عام و خاص جوامع مسلمان برای ارتقای حقوق بشر و احترام به کرامت انسانی، به نتایج ذیل دست یافت:

1ـ سازمان‌های غیر دولتی و همچنین کلینیک­های حقوقی دانشگاهی نهادهای موفق در همه جوامع و به عنوان ظرفیت­های عام جوامع مسلمان برای آموزش حقوق بشر و ارتقای استانداردهای حقوق بشری هستند. سازمان­های غیر دولتی با درک اهمیت آموزش، بخش عمده‌ای از فعالیت‌های خود را به مباحث آموزشی اختصاص داده‌اند. این سازمان‌ها با انتشار معیارهای حقوق بشر بین المللی و برگزاری کلاس‌ها، کارگاه‌ها، سمینارها و نشست‌های مختلف در زمینه آموزش حقوق بشر فعالیت می‌کنند و اهداف خیرخواهانه و بشر دوستانه آن­ها باعث می‌شود که اعتماد عمومی به سمت آن­ها جلب شود. کلینیک های حقوقی دانشکده­های حقوق نیز نهادهایی مردمی ـ  دانشگاهی بر پایه نیت­های خیرخواهانه هستند که در فضایی آکنده از دانش، تجربه، تعهد، و عدالت محوری سعی می کنند بر اساس اهداف، انتظارات، تنوع مراجعه کنندگان و فرهنگ­های ملی و مذهبی جوامع، آموزه­های حقوق بشری را گسترش دهند. از این رو، ترویج این نهادها و گسترش دامنه فعالیت این نهادها در جوامع اسلامی و بهره‌مند ساختن آنها از حمایت‌های مقتضی، ضمن ایجاد تعامل میان این نهادها با نهادهای دینی ذی ربط می‌تواند به میزان موفقیت و تاثیرگذاری آن‌ها در تعلیم و ترویج حقوق بشر سازگار با تعالیم اسلامی کمک کند.

2ـ جوامع اسلامی از آموزه­های دینی بسیاری بهره­ می­برند که حق­های بشری در ارتباطات فرد انسانی با هم­نوعان خود و محیط پیرامون خود را متذکر می­شود و منبع مناسبی در جهت تأمین محتوای آموزش حقوق بشر به حساب می­آید. این آموزه­ها در جامعه ایرانی که مبتنی بر تعالیم امامان معصوم(ع) است دو چندان می­باشد. کرامت انسانی در نگرش اسلامی به عنوان مبنای حق­های بشری و رابطه انسان با هم­نوعان و همچنین آموزه­های دینی در زمینه حفظ محیط زیست و اصول و قواعد فقهی در جهت حمایت از حق بر محیط زیست به عنوان مبنای رابطه انسان با محیط پیرامونی خویش مورد توجه است. این آموزه­ها، ظرفیت جوامع اسلامی و به طور خاص جامعه ایرانی برای تأمین محتوای آموزش حقوق بشر به حساب می­آید چه آن­که تلاش برای آموزش و تحقق آن­ها به خوبی می­تواند طیف وسیعی از حق­های بشری مذکور در اسناد بین المللی را در جوامع مسلمان بگستراند و تحولات چشمگیری در ارتقای استانداردهای حقوق بشری در این جوامع به وجود آورد و در نهایت کاهش تقابل گفتمان دین و حقوق بشر را نتیجه دهد.

3ـ جوامع مسلمان، از نهادهای ممتازی بهره می­برند که به کارگیری آن ­ها در جهت آموزش حقوق بشر می­تواند آموزه­های حقوق بشری را به خوبی ارتقا دهد. مساجد که در سراسر جامعه اسلامی گسترده شده­اند و در طول تاریخ، علاوه بر نقش عبادی خود دارای نقش­ها و فعالیت­های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بوده­اند، می­توانند پایگاهی برای توسعه آموزش­های حقوق بشری در نظر گرفته شوند. این مهم آن­گاه جلوه می­کند که در این جوامع وقف به عنوان نهاد خیرخواهانه همیشه پشتیبان مالی مساجد و البته آموزش بوده است از این­رو می­تواند کمک­های مالی مؤثری در جهت توسعه و ارتقای آموزه­های حقوق بشری دین و آموزش حقوق بشر داشته باشد.

4ـ روحانیون مسلمان که به طور سنتی مدیریت مساجد و البته رهبری تعلیم و تربیت جامعه اسلامی را بر عهده دارند و با توجه به اعتمادی که مردم در طول بیش از هزار سال به ایشان دارند، می­توانند با بهره­گیری از امکانات مساجد و کمک مالی نهاد وقف، نقش موثری در رهبری آموزش پایدار آموزه­های حقوق بشری اسلام ایفا کنند.

کلیدواژه‌ها

• آموزش حقوق بشر
• حقوق بشر
• جوامع مسلمان
• کلینیک‌های حقوقی دانشگاهی

عنوان مقاله [English]

The Capacities of Muslim Societies in Promoting Human Rights Education

نویسندگان [English]

• Mostafa Fazaeli ¹
• Fatematossadat Hagh Shenas ²

¹ Associate Professor, Department of International Law, Faculty of Law, University of Qom

² MA in International Law, Faculty of Law, University of Qom.

چکیده [English]

Nowadays, human rights education is of great concern for the international community in promoting the respect to human rights. However, inattention to the challenges and obstacles that can encounter education process with inefficiency would cause failure in achieving the goals of education. Identification and applying effective and appropriate means according to local capacities in each region would provide the requirements to overcome the existing and perceived challenges and obstacles. Dual challenge of the discourse of religion and human rights in Muslim societies is a barrier to development of human rights education paying attention to which seems necessary in finding proper and appropriate means and mechanisms for human rights education in these societies based on their capacities. These capacities can be examined in two categories. The first category is the general capacity of Muslim communities, including non-governmental organizations, as well as academic legal clinics and the clinical education method of human rights that is recognized as an effective method to the core elements of human rights education in accordance with international documents in all societies. The second category is the specific capacities of Muslim communities which can considerably contribute to the promotion of human rights through localization of human rights clinical education, resolving the challenges meeting the university law clinics and increasing their effectiveness regarding human rights education in these societies. The present paper, through describing and analyzing mainly-library-based data, aims to investigate the quality of the function of general capacities and tries to identify and present the specific ones such as Waqf institution, mosques and the educational role of Muslim clerics.
 

کلیدواژه‌ها [English]

• Human Rights Education
• Human Rights
• Muslim Societies
• University Law Clinics