پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب

مجله علمی

شماره جاری

بر اساس شماره‌های نشریه

بر اساس نویسندگان

بر اساس موضوعات

نمایه نویسندگان

نمایه کلیدواژه ها

درباره نشریه

اهداف و چشم انداز

اعضای هیات تحریریه

فرایند پذیرش مقالات

اصول اخلاقی انتشار مقاله

بانک ها و نمایه نامه ها

اطلاعات آماری نشریه

پرسش‌های متداول

اخبار و اعلانات

پیوندهای مفید

ظرفیت ها‌ و کاستی های حقوق ایران و فقه امامیه در شناسایی نظریه حق بر شهر با نگاهی به تجربه حقوق فرانسه: با تأکید بر قواعد مالکیت زمین

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی.

2 استاد گروه حقوق عمومی و بین الملل، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی.

10.22091/csiw.2021.6385.1980

چکیده

در نظریه حق بر شهرکه در فرانسه متولد و توسط اندیشمندان غربی پرورده شده، پاره ­ای حقوق تحت عنوان حق بر شهر معرفی شده­اند: حق بر خدمات عمومی، مسکن مناسب، حق بر فضای سبز و ... . وجود اراضی دولتی یا عمومی و تدوین قواعدی برای مداخله دولت جهت احداث و طراحی فضاهای عمومی شهری نظیر جواز سلب مالکیت، تراکم، تفکیک، کاربری و الزامات زیست محیطی، لازمه تحقق این حقوق است.در قوانین ایران، به تبع اندیشه های فقهی که زیربنای تشکیل حکومت اسلامی بوده، حق­هایی مشابه با حق­های مورد بحث در نظریه فوق، در نظام حقوقی کشور  منعکس شده و برای برخورداری مردم از این حقوق، قواعد متعددی پیش­بینی گردیده است. وجود انواع خاصی از اراضی تحت عنوان انفال و مشترکات عمومی، مالکیت عمومی و اختیارات گسترده ولی فقیه در حوزه اراضی، نوعی زمینه­سازی برای محقق ساختن حقوق مزبور است. اما در تدوین، تعدیل و اجرای این حقوق و نظارت بر آن­ها، مشارکت مؤثر شهروندان پیش­بینی نشده است. بنابراین شهروندان (ذی­نفعان اصلی) در تعیین مفاد، قلمرو و نحوه اجرای حقوق، مشارکت ندارند بلکه اعضای شوراها یا بعضاً کمیسیون­های خاصی که شهروندان در انتخاب­شان نقشی نداشته­اند در این حوزه­ها تصمیم می­گیرند و غیر از نظارت شکلی دیوان عدالت اداری ابزارهای قانونی کارآمدی برای نظارت بر آنها وجود ندارد.
 

تازه های تحقیق

همان­طور که بیان شد  نظریه حق بر شهر در فرانسه متولد شده و توسط اندیشمندان غربی توسعه و تکامل یافته است. در این نظریه، پاره­ای حقوق تحت عنوان حق بر شهر معرفی شده­اند: حق بر خدمات عمومی، مسکن مناسب، حق بر فضای سبز و ... . پیش­بینی اراضی دولتی یا عمومی و  تدوین قواعدی برای مداخله دولت جهت احداث و طراحی فضاهای عمومی شهری نظیر جواز سلب مالکیت، تراکم، تفکیک، کاربری و الزامات زیست محیطی...  برای تحقق این حقوق ضرورت دارد. به عبارتی لازمه اجرای این نظریه تصرف و دخالت گسترده مقامات شهری در اراضی و نیازمند وجود یا پذیرش قواعد خاصی در حوزه مالکیت اراضی است. مطالعه و بررسی قوانین داخلی و مبانی فقهی آن نشان می­دهد که وجود انواع خاصی از اراضی تحت عنوان انفال، املاک دولتی و مشترکات عمومی و همچنین پذیرش اصل تقدم منافع و حقوق عمومی بر مالکیت خصوصی که در قوانین و مقررات مختلفی منعکس شده، ظرفیت مناسبی را برای اجرای نظریه حق بر شهر و نیل به اهداف آن به­ویژه حفظ حرمت و کرامت انسانی فراهم آورده است.

به این ترتیب، در فقه و مقررات حقوق ایران، در وضع قواعد مالکیت زمین، به تعادل میان منافع خصوصی و اجتماعی ساکنان و حقوق مالکیت شهری توجه کافی شده است: مقررات ناظر به کاربری، تراکم، تفکیک، حفظ و گسترش فضای سبز از این جمله­اند. به گونه­ای که می­توان گفت امروزه حق­های عمومی، حق مالکیت اراضی شهری را احاطه کرده و در فرض تزاحم بر آن مقدمند. لکن این قبیل حق­انگاری­ها به دلایل زیر در نیل به اهداف مقرر ناکارآمدند: اولاً؛ نظریه بومی جامع مشابه نظریه حق بر شهر که مبنا، ارتباط و قلمرو این حقوق را مشخص­کند وجود ندارد. ثانیاً؛ علی­رغم توصیه­های معصومین مبنی بر مشارکت دادن مردم، برای تدوین، تعدیل و اجرای این حقوق و نظارت بر آنها نهادهای لازم برای مشارکت شهروندان پیش­بینی نشده است. لذا در تعریف مفاد حق­های مطرح شده در نظریه مزبور و گاهی ضرورت وجود آنها، شهروندان (ذی­نفعان اصلی) مشارکت ندارند و این امور کاملاً وابسته به تصمیمات اعضای شوراها یا بعضاً کمیسیون­های خاصی است که شهروندان در انتخابشان نقشی نداشته­اند و غیر از نظارت شکلی دیوان عدالت اداری ابزارهای قانونی کارآمدی برای نظارت بر آنها وجود ندارد.

بنابراین برای اینکه اقدامات دولت مورد حمایت شهروندان و موجب رضایتمندی آنان باشد، شایسته است مبنا، ارتباط، قلمرو و اهداف این حقوق به نحو عینی و قابل پایش، در نظریه جامعی تبیین و شیوه­های مشارکت شهروندان در تعیین قلمرو، مصادیق ، اجرا و نظارت بر این حقوق مشخص شود.

 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Capacities and Shortcomings of Iranian Law and Imamiyah Jurisprudence in Realization of the Doctrine of Right to City in Light of the French Legal Experience: With Emphasis on the Rules of Land Ownership

نویسندگان [English]

  • Razieh Masoudi Lamraski 1
  • Seyyed Mohammad Ghari Seyyed Fatemi 2

1 Ph. D. Candidate in Private Law, Faculty of Law, Shahid Beheshti University.

2 Professor, Department of Public and International Law, Faculty of Law, Shahid Beheshti University.

چکیده [English]

In the doctrine of Right to City, born and developed in France by western thinkers, parts of the rights are referred to as the Right to City: right to public services, right to proper housing, right to green space, etc. Existence of government or public lands and formulation of rules for government intervention for construction and design of urban public spaces like expropriation, quotas, segregation, land use and environmental requirements are necessary to realize these rights. Under the Iranian law, due to the Islamic ideas that formed the bases of the Islamic government, rights similar to those referred to are reflected and several rules are predicted for the enjoyment of these rights by the people. The existence of various specific types of lands under the name of Anfal, public commonalities, public ownership and the Vali-e-Faqih’s extensive authority over lands have been treated as a pretext for the realization of these rights. However, effective participation of citizens has not been taken into consideration in the codification, modification, implementation and supervision of these rights. Therefore, citizens (main beneficiaries) do not participate in determining the provisions, scope and manner of implementation of rights, rather, members of councils or, in some cases, special commissions in which citizens have no role to play, have the decision-making power and there are no effective legal tools to oversee them apart from formal oversight by the Court of Administrative Justice.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Right to City
  • Right to Public Urban Services
  • Right to Public Areas
  • Citizenship Rights
  • Participation
مراجع
1)    اسلامی، رضا، 1393ش، آموزش حقوق بشر،تهران، مجد،چ1.
2)    اسلامی، رضا، علیزادگان، فرانک، 1399ش، حق بر شهر ، تهران، شهر دانش،چ1.
3)    بادآهنگ، ابوالفضل، 1395ش، «بررسی تأثیر ویژگی­های تفکیک اراضی شهری در بافت­های متفاوت بر سیما و منظر شهری»، جغرافیا (برنامه ریزی منطقه­ای)، سال 6، ش 4.
4)    براتی، ناصر، حیدری، فردین، ستارزاد فتحی، مانی، 1398ش، «به سوی فرایندی دموکراتیک در برنامه­ریزی و طراحی شهری، ارزیابی وضعیت مداخله شهروندان در برنامه­ها و پروژه­های شهری ایران»، باغ نظر، سال 16، ش76.
5)    بهزادفر،‌ مصطفی، محمودی کردستانی، ‌پیام، 1388ش، «هنجارهای کیفی طراحی فضای شهری مردم­مدار (آزادی­مدار)»، معماری و شهرسازی آرمانشهر، دوره 2، ش 3.
6)    بهشتیان، سید محسن، 1394ش، تملّک اراضی توسط شهرداری­ها- بررسی نظری و کاربردی نظم حاکم بر حقوق مالکانه در برابر طرح­های عمومی شهرداری، تهران، مجد،چ3.
7)      پورهاشمی، سید عباس، دبیری، فرهاد، خلعت­بری، یلدا، زارعی، سحر، 1395ش، «شکل­گیری و توسعه مفهوم "حقوق نسل­های آینده" در حقوق بین­الملل محیط زیست»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، سال 18، ش3.
8)    تقوایی، علی­اکبر، عزیزی، داوود، یزدانیان، احمد، 1394ش، «بررسی نظریه حق بر شهر در تولید و بازتولید فضای شهری»، هفت شهر، دوره 4، ش 49 و 50.
9)    تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، 1366ش، تصنیف غررالحکم و دررالکلم،قم، دفتر تبلیغات اسلامی،چ1.
10) ------------------------، 1410ق، غررالحکم و دررالکلم، قم، دارالکتاب الاسلامی،چ2.
11) جعفرى، محمد تقى، 1419ق، رسائل فقهى، تهران، مؤسسه منشورات کرامت.
12) حاتمی­نژاد، حسین، زندوی، سیدمجدالدین، 1388ش، «بررسی تفکیک و افراز اراضی در شهرها»، جغرافیا (نشریه علمی- پژوهشی انجمن جغرافیای ایران)، سال 7، ش 22.
13) حبیبی، سیدمحسن، امیری، مریم، 1394ش، «حق به شهر؛ شهر موجود و شهر مطلوب آنچه هست و آنچه باید باشد»، پژوهش­های انسان شناسی ایران، دوره 5، ش2.
14) حسین­زاده دلیر، کریم،‌ ملکی، سعید، 1386ش، «بررسی تغییرات کاربری اراضی شهری در طرح جامع و تفصیلی شهر ایلام- طی دهه 1372-82»، جغرافیا و توسعه ناحیه­ای، دوره 4، ش 8.
15) حیدری، فردین، زارعی، مجید، 1398ش، «مفهوم حق به شهر و ارتباط آن با طراحی شهری شهروندمدار؛ تطبیق هنجارهای جامع بیان­گر شهروندمداری با شاخصه­های کیفی طراحی شهری»، منظر، دوره 11، ش46.
16)خاک، روناک، 1380ش، «حقوق شهروندی»، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
17)خلخالى، سید محمد مهدى ، 1422ق، حاکمیت در اسلام یا ولایت فقیه، ترجمه جعفر الهادی، قم،دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،چ1.
18)-------------------- ‌، 1425ق، الحاکمیة فی الإسلام‌؛ قم، مجمع اندیشه اسلامى.
19)خمینی(امام)، سید روح­الله ؛ 2/7/1367، صحیفه امام ، نامه به آقاى محمدحسن قدیری (حکم بازی با شطرنج و معامله آلات موسیقی). تهران،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)،ج21.
20)خمینی، سید مصطفی ، بی تا، ولایة الفقیه؛ تهران،مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س).
21) دلال­پور، محمد رضا،1372ش، «شیوه­های دخالت دولت در بازار زمین شهری»، رشد آموزش جغرافیا، ش36.
22) رضایی­زاده، محمدجواد، 1391ش، حقوق برنامه­ریزی شهری، تهران، مجد،چ1.
23) رضوانی، علیرضا، 1395ش، «بازتعریفی از شهر، فضا، فضای شهری و تعیین شاخص­های روحبخش»، معماری سبز، سال 2، ش 4.
24)رفیعیان، مجتبی، الوندی­پور، نینا، 1394ش، «مفهوم پردازی اندیشه حق به شهر، در جستجوی مدلی مفهومی»، جامعه­شناسی ایران، سال 16، ش 2.
25) رمضانی قوام­آبادی، محمدحسین، شفیق­فرد، حسن، 1395ش، «توسعه پایدار و حق بر محیط زیست سالم: چشم انداز نسل­های آینده»، سیاست جهانی، دوره 5، ش1.
26) روستا،مریم، قاسم­پور،محمود، 1397ش،بررسی جایگاه طراحی شهری در قوانین شهرسازی ایران (تحلیل محتوای مصوبات شورای عالی شهرسازی و معماری ایران از سال1343 تا 1395 ه.ش.)،دانش شهرسازی، دوره 2، ش2.
27) زرافشانی، کیومرث، خالدی، خوشقدم، غنیان، منصور، 1388ش، «تبیین جایگاه مشارکت زنان روستایی در برنامه­های آموزشی- ترویجی براساس نردبان مشارکت شری آستین»، زن در توسعه و سیاست (پژوهش زنان)، دوره 7، ش 3.
28) زیاری، کرامت­الله، عابدینی، اصغر، 1388ش، «تفکیک، افراز و مقررات و قوانین آن در برنامه­ریزی شهری ایران»، مدرس علوم انسانی، دوره 13، ش 3.
29) سعیدی، عباس، 1390ش، دانشنامه جامع مدیریت شهری و روستایی، تهران، انتشارات سازمان شهردای­ها و دهیاری­های کشور.
30) شارع­پور، محمود، 1395ش، «حق به شهر و فضاهای عمومی»، فصلنامه تخصصی مردم و فرهنگ پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، دوره 1، ش 2.
31) شریف­زادگان، محمدحسین، قانونی، حسین، 1396ش، «تحلیل رابطه حکمروایی خوب کشورها و کیفیت زندگی شهرها»، رفاه اجتماعی، سال 17، ش 66.
32) شعله، مهسا، 1387ش، «تبیین مفهوم تراکم به عنوان ابزار شهرسازی در طرح­های مسکن»، مدیریت شهری، دوره 6، ش 21.
33) شفیق­فرد، حسن، 1396ش، «مفهوم و جایگاه حق نسل­های آینده در حقوق بین­الملل محیط زیست و ایران»، رساله دکتری، به راهنمایی دکتر رمضانی قوام آبادی، رشته حقوق بین الملل، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی.
34) صدر، سید محمد، 1420ق، ماوراء الفقه، بیروت، دار الاأضواء للطباعة و النشر و التوزیع،ج5.
35) صدرالدین شیرازی، محمدبن­ابراهیم، 1367ش، شرح اصول الکافی،تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،ج2.
36) عزت­پناه، ‌بختیار،‌ سبحانی، نوبخت، رشیدی، اصغر، حصاری، ابراهیم، 1394ش، «بررسی نحوه توزیع عوامل کاربری اراضی شهری در طرح­های توسعه شهری از منظر عدالت اجتماعی، مطالعه موردی: شهر شاهین دژ»، پژوهش­های بوم­شناسی شهری، سال 6، ش 2.
37) عظیمی آرانی، حسین، 1383ش، مدارهای توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران، تهران، نشر نی،چ5.
38) عمید زنجانی، عباسعلی، 1391ش، فقه سیاسی: حقوق اساسی و مبانی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران،تهران، امیرکبیر،چ7،ج1.
39) قاری سیدفاطمی، سیدمحمد،1396ش، حقوق بشر در جهان معاصر، دفتر اول: درآمدی بر مباحث نظری؛ مفاهیم، مبانی، قلمرو و منابع، تهران، نگاه معاصر،چ5.
40) کاتوزیان، ناصر، 1382ش، دوره مقدماتی حقوق مدنی، اموال و مالکیت ، تهران، نشر دادگستر،چ6.
41) کامیار، غلامرضا، 1394ش، حقوق اداری اموال، سلب مالکیت به سبب منفعت عمومی، مطالعه تطبیقی (ایران و فرانسه)، تهران، مجد.
42) ----------، 1397ش، حقوق شهری و شهرسازی، تهران، مجد،چ10.
43) کرهرودی، میترا، 1371ش، «ایجاد و توسعه فضای سبز به منظور بهسازی محیط زیست تهران»، مجموعه مقالات سمینار فضای سبز، تهران، سازمان پارک­ها و فضای سبز تهران،چ1.
44) کریمی، عباس، کامیار، غلامرضا، 1396ش، «محیط زیست شهری در پرتو حقوق شهروندی»، حقوق پزشکی، سال 11، ش 40.
45) لومازوریه، ژن، 1395ش، حقوق سلب مالکیت (تملک اراضی)، ترجمه علی­اکبر گرجی ازندریانی، فرزانه حجازی و محمدامین یوسفی، تهران، جاودانه جنگل،چ1.
46) مشکینی، ابوالفضل، نورمحمدی، مهدی، 1397ش، «نقدی بر مدیریت زمین شهری کشورهای در حال توسعه (مطالعه موردی ایران)»، پژوهش­های جغرافیای انسانی، دوره 50، ش 4.
47) مصطفوی، سید حسن، 1402ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، مرکز الکتاب للترجمه و النشر،چ1،ج6.
48)مکارم شیرازی، ناصر، 1422ق، بحوث فقهیة هامّةف قم، انتشارات مدرسة الامام علی بن ابی طالب (ع).
49) منتظری نجف­آبادی، حسینعلی،1367ش، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، کیهان،ج3و8.
50) مؤمن‌ قمّى، محمد ، 1415ق، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة؛ قم،دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
51)نوبهار، فاطمه، 1392ش، «از فضاهای عمومی تا حوزه­های عمومی: بررسی جایگاه فضاهای عمومی در قوانین جمهوری اسلامی ایران»، پایان نامه کارشناسی ارشد،به راهنمایی دکتر قاری سیدفاطمی، رشته حقوق عمومی، دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی.
52) نهج البلاغه، 1379ش، ترجمه سید علی نقی فیض الاسلام اصفهانی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر تألیفات فیض الاسلام.
53) هاشمی، سیدمحمد، 1382ش، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران : اصول و مبانی کلی نظام ، تهران: میزان،چ4،ج1.
54) Dewey, John, (1884), “The New Psychology”, Andover Review.
55) Eugen. J. McCann,( 2002), “Space, Citizenship and the Right to the city: A Brief Overview”, GeoJournal 58(2/3).
56) L Mumford, Paleo, (1976), Technic Paradise in: The Urbanization of European Society in 19th Century, (DC Health Co.
57) Morisy, Ann, (2011), Borrowing from the future, A Faith-Based Approach to Intergenerational Equity, Bloomsbury Publishing.
58) Purcell, John, (2012), The Limits and Possibilities of Employee Engagement, Industrial Relations Research Unit, University of Warwick.
59) Purcell, Mark, (2003), “Citizenship and the Right to the Global City: Reimagining the Capitalist World Order”, International Journal of Urban and Regional Research, 27(3).
60)  Purcell, Mark, (2013), “Possible World: Henri Lefebvre and the Right to the City”, https://onlinelibrary.wiley.com.
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image
پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب
دوره 8، شماره 2 - شماره پیاپی 28
تیر 1400
صفحه 245-278
فایل ها
هم رسانی
ارجاع به این مقاله
آمار