التقاط پارادایمی نظام عدم اجرای تعهد و خسارات حاصله از آن در حقوق ایران، مطالعه تطبیقی با فقه امامیه و حقوق فرانسه

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی دانشگاه جامع امام حسین (ع)

10.22091/csiw.2021.6364.1977

چکیده

در نظام رومی ژرمنی مفاهیم، احکام و فرایند مسئولیت قراردادی و ضمانت اجراهای عدم انجام تعهد، شفاف و روشن است: مفهوم ضرر مفهومی وسیع است و تقصیر نقش عمده‌ای در ایجاد مسئولیت مدنی دارد، فرایند اجرای تعهد با درخواست کتبیِ اجرا آغاز و در صورت مواجه شدن با عدم اجرا، مشمول اجبار مستقیم، اجبار غیر مستقیم، جبران خسارات، امکان فسخ قضائی و سرانجام جبران تمامی خسارات ناشی از تأخیر تأدیه می‌گردد. در فقه نیز عدم انجام مفاد عقد و شروط، مفاهیم، احکام و فرایند روشنی دارد: مفهوم ضرر مفهومی مضیق و ناظر به مال است، تقصیر نقشی در ایجاد مسئولیت مدنی ندارد، در صورت عدم اجرای مفاد عقد (اگر معنای آن در مواردی قابل تصور باشد) امکان اجبار مستقیم توسط حاکم وجود دارد و در صورت امتناع، نوبت به امکان فسخ می‌رسد و خسارات ناشی از تأخیر در تأدیه، خسارت شمرده نمی‌شود. اما نظام ضمانت اجراهای عدم اجرای مفاد تعهد در حقوق ایران قصد جمع نمودن بین این دو نظام منسجم را داشته و لذا دچار اختلاط شده است. مفاهیمی چون ضرر، نقش تقصیر، فرایند عدم اجرا در حقوق ایران مبهم هستند، زیرا نظام حقوقی ایران هم ضمانت اجرای تخلف از شروط ضمن عقد را از فقه پذیرفته است و هم در مواد  (221) و (222) ق.م تخلف از تعهد را. جمع این دو نظام با هم به‌صورت بنیادین ناممکن است و نظام ایران باید به سوی یکی از این دو حرکت نماید. روش این پژوهش تحلیل مضمون مواد و تحلیل تاریخی سیر تقنین است. در تحلیل مضمون، تلاش می‌گردد دال مرکزی به همراه مفاهیم پیرامونی مسأله کشف و تطبیق دال‌ها در دو متن متفاوت بررسی گردد.

تازه های تحقیق

همان‌گونه که روشن است فقه امامیه و حقوق رومی- ژرمنی دو مبنا و فرایند متفاوت را در برخورد با عدم اجرای تعهد پیش گرفته‌اند، از سوی دیگر وضعیت حقوقی ایران نیازمند ایجاد نظام‌های ترکیبی است، امروزه در ایران نمی‌توان کل نظام فقهی یا نظام‌های خارجی را به تمامی اجرا نمود، زیرا هر یک از این نظام‌ها اقتضائاتی در بیرون از نظام‌حقوقی دارند که تغییر آن‌ها مشکل است. لذا وظیفة حقوقدان ایرانی ایجاد ترکیبی عاقلانه و مفید از نظام‌های موجود است. ترکیبی که کارامدی برای وضعیت فعلی ایران داشته باشد. اما این ترکیب از دل اتخاذ یک مبنای نظری ثابت و روشن می‌گذرد، پیشنهاد می‌گردد نظام حقوقی ایران با اصل قراردادن نظام فقهی جبران خسارات ناشی از عدم اجرای قرارداد و با بررسی تجربة دیگر نظام‌های حقوقی مواد (221) و (222) در تعهدات و مواد (237)، (238) و (239) در شروط، مفاد ماده (729) آ.د.م سابق، ماده (47) قانون اجرای احکام مدنی، بند دوم ماده نهم آیین دادرسی کیفری مصوب سال 1378، مادة (14) قانون آیین دادرسی کیفری مصوب سال 1392، متن و تبصره دوم ماده (515) ق.آ.د.م، ماده اول قانون مسئولیت مدنی و سایر قوانین متعارض و مغشوش را مجدداً بازنویسی و تنقیح گردد و همة مواد را ذیل فصل «در خسارات حاصله از عدم اجرای تعهدات» قانون مدنی مرتب و منظم نماید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Paradigmatic Eclecticism of the System of Non-Fulfillment of Obligations and Its Resulting Damages in Iranian Law: A Comparative Study with Imamiyah Jurisprudence and French Law

نویسنده [English]

  • ataollah bigdeli
Faculty Member at the Imam Hossein University, Iran, Tehran
چکیده [English]

In the Romano-Germanic legal system, the process of contractual liability is transparent and clear: the concept of loss is a broad concept and fault plays a major role in creating civil liability. Failure to do so will result in direct coercion, indirect compensation, the possibility of judicial termination, and compensation for all damages for late payment. In Imamiyah jurisprudence, too, the non-fulfillment of the provisions of the contract has clear concepts, rules and process: the concept of loss is a narrow concept and relating to property, fault has no role in creating civil liability, in case of non-fulfillment (if its meaning is conceivable) there is a possibility of direct coercion by the ruler, and damages due to late payment are not counted as damages. But the sanction system of non-fulfilment in Iran intends to combine these two coherent systems. Concepts such as loss, role of fault, and the process of non-fulfillment are ambiguous because the Iranian legal system both has accepted the guarantee for violating the conditions of the contract in Islamic jurisprudence and Articles 221 and 222 of the Civil Code as to the violation of the obligation. Combining these two systems together is essentially impossible and the Iranian system must move towards one of them only. The method of this research is material content analysis and historical analysis of the legislation process. In content analysis, an attempt is made to examine the central sign along with the surrounding concepts of the problem of discovering and comparing signs in two different texts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Eclectic System of Contractual Compensation
  • System of Damages Resulting from Non-Fulfillment of Obligation
  • Remedy
  • Fault in Civil Liability

مراجع

  1. اصفهانى، سید ابو الحسن، 1422ق، وسیله النجاه(مع حواشی الإمام الخمینی)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.
  2. اصفهانى، محمد حسین کمپانى ،1374ق، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید(نهایة الدرایة)، قم، کتابفروشى سید الشهداء علیه السلام.
  3. افتخاری، جواد ،۱۳۸۲ش، حقوق مدنی(‎۳): کلیات عقود و حقوق تعهدات(نظری و کاربردی)، تهران، میزان.
  4. امامی، حسن ،۱۳55ش، حقوق مدنی، تهران، کتابفروشی اسلامیه.
  5. انصارى، مرتضى بن محمد امین ،1415ق، کتاب المکاسب، قم،کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
  6. اوبر، ژان لوک، دوتیول، فرانسوا کولار ،1390ش، حقوق تعهدات: قراردادها، ترجمه و تحقیق: مجید ادیب، تهران، میزان.
  7. بجنوردی، السید محمد حسن ،1386ش، القواعدالفقهیه، قم، دلیل ما.
  8. بصرى بحرانى، زین الدین محمد امین ،1413ق، کلمه التقوى، قم،بی نا.
  9. بهرامی احمدی، حمید ،1390ش، حقوق تعهدات و قراردادها، تهران،دانشگاه امام صادق.
  10. ------------- ،1388ش، حقوق مدنی 4، مسئولیت مدنی، تهران، میزان.
  11. ------------- ،1388ش «آیا قاعدة لا ضرر بر احکام عدمی حکومت دارد؟»، مجلة معارف اسلامی و حقوق، سال دهم، ش1.
  12. بیگدلی، عطالله ،1393ش، تفاوت مبانی نظریة تعهدات در دو نظام رومی- ژرمنی و فقه امامیه و آثار آن در حقوق قراردادهای ایران و فرانسه، رسالة دکتری، دانشگاه امام صادق.
  13. جبعی عاملى(شهید ثانى)، زین الدین بن على ،1410ق، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى کلانتر)، قم،کتابفروشى داورى.
  14. ------------------------------ ،1413ق، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة.
  15. جعفری‌لنگرودی، محمدجعفر ،1369ش، حقوق تعهدات(دورة حقوق مدنی)،تهران، انتشارات دانشگاه تهران،ج1.
  16. حسینى حائرى، سید کاظم ،1423ق، فقه العقود، قم، مجمع اندیشه اسلامى.
  17. حسینى روحانى، سید صادق ،1429ق، منهاج الفقهاهه، قمف انوار الهدی،ج6.
  18. حسینى عاملى، سید جواد بن محمد ،1419ق، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  19. حکیم، سید محسن ،1410ق، منهاج الصالحین (المحشّى للحکیم)، بیروت، دار التعارف للمطبوعات.
  20. -----------، بی­تا، نهج الفقاهة، قم، انتشارات 22 بهمن.
  21. حلّى(علامه)، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى ،1420ق، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام.
  22. حلّى(محقق)، نجم الدین، جعفر بن حسن ،1408ق، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم،مؤسسه اسماعیلیان.
  23. خالصى، محمد باقر ،1415ق، رفع الغرر عن قاعدة لا ضرر، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  24. خوئینی، غفور ،۱۳۷۹ش، حقوق تعهدات: تحلیل فقهی حقوقی، تهران، زهد.
  25. رحمانی، محمد ،1377ش، قاعدة اتلاف، مجلة فقه اهل بیت، ش 15.
  26. روحانى، سید صادق ،بی‌تا، فقه الصادق علیه السلام، قم،بی­جا.
  27. رودیجانی، محمد مجتبی،1389ش، حقوق مدنی 3، مسؤولیت قراردادی(ضمانت اجرای مفاد قرارداد)، تهران، کتاب آوا.
  28. سبزوارى، سید عبد الأعلى ،1413ق، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار.
  29. سعادت مصطفوی، سید مصطفی ،1383ش،« ضمانت اجرای تخلف از شرط ترک فعل حقوقی»، فصلنامة پژوهشی دانشگاه امام صادق(ع)، ش 24.
  30. سعد، محمود نبیل ابراهیم،1998م، النظریه العامه الالتزام، بیروت، دارالنهضه العربیه.
  31. سماواتی، حشمت‌الله ،1368ش، خسارات ناشی از عدم انجام تعهد در حقوق ایران و نظام‌های حقوقی دیگر، مشهد، انتشارات مولوی.
  32. شهیدی، مهدی ،1391ش، آثار قراردادها و تعهدات(حقوق مدنی)، تهران، مجد،ج3.
  33. صفائی، سید حسین ،1383ش، قواعدعمومی قراردادها، تهران،نشر میزان.
  34. طباطبایى قمّى، سید تقى ،1423ق، الغایة القصوى فی التعلیق على العروة الوثقى، کتاب الإجاره، قم، انتشارات محلاتى.
  35. --------------- ،1426ق، مبانی منهاج الصالحین، قم، منشورات قلم الشرق.
  36. طبسى، نجم الدین ،بی‌تا، موارد السجن فی النصوص و الفتاوى، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
  37. عاملى کرکى(محقق ثانى)، على بن حسین ،1414ق، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
  38. عاملى، محمد بن مکى ،1414ق، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
  39. عمیدى، سید عمید الدین بن محمد اعرج حسینى ،1416ق، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  40. عیسایی تفرشی، محمد، محقق داماد، سید مصطفی ،1381ش، «قلمرو مسؤولیت مدنی ناشی از تخلف از اجرای تعهد»، نامة مفید، ش 33.
  41. غروى نائینى، میرزا محمد حسین ،1373ق، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران، المکتبه المحمدیه.
  42. قاسمى، محمد على و پژوهشگران دانشگاه علوم اسلامى رضوى ،1426ق، فقیهان امامى و عرصه‌هاى ولایت فقیه، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامى رضوى.
  43. کاتوزیان، ناصر ،1376ش، حقوق مدنی: قواعد عمومی قراردادها: اجرای عقد و عهدشکنی، مسئولیت قراردادی، تهران: شرکت سهامی انتشار با همکاری بهمن برنا،ج4.
  44. گلپایگانى، سید محمد رضا ،1413ق، کتاب القضاء، قم،دار القرآن الکریم.
  45. محقق داماد، سید مصطفی ،1381ش، قواعد فقه، بخش مدنی، تهران، مرکز نشر اسلامی، ج1.
  46. محقق داماد، سید مصطفی، و همکاران ،1389ش، حقوق قراردادها در فقه امامیه، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات سمت،ج2.
  47. مغنیه، محمد جواد ،1421ق، فقه الإمام الصادق علیه السلام، قم، مؤسسه انصاریان.
  48. الموسوى الخمینى، سید روح اللّه ،1421ق، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره.
  49. الموسوى الخویى، سید ابو القاسم ،1417ق، القواعد الفقهیة و الاجتهاد و التقلید (الهدایة فی الأصول)، قم، مؤسسه صاحب الأمر علیه السلام.
  50. ---------------------- ،بی‌تا، المستند فی شرح العروة الوثقى، بی‌جا.
  51. ----------------------- ،1419ق، مصباح الفقاهة فی المعاملات، قم،النشر الاسلامی.
  52. موسوى بجنوردى، سید حسن بن آقا بزرگ ،1419ق، القواعد الفقهیة، قم، نشر الهادی.
  53. نائینی، محمد حسین ،1373ق، منیة الطالب، بی‌جا، مکتبه المحمدی.
  54. نجفى( کاشف الغطاء)، على بن جعفر بن خضر ،1422ق، شرح خیارات اللمعة، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  55. نجفى(کاشف الغطاء)، محمد حسین بن على بن محمد رضا ،1359ق، تحریر المجلة، نجف: المکتبة المرتضویة، نجف.
  56. نجفى، محمد حسن ،1404ق، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
  57. نراقى، مولى احمد بن محمد مهدى ،1417ق، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
  58. ----------------------- ،1415ق، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، بیروت، مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
  59. نوین، پرویز ،۱۳۸4ش، حقوق مدنی(‎۳) در عقود و تعهدات بطورکلی: انعقاد و انحلال قراردادها، تهران،تدریس.
  60. وایت تیکر، سایمون ،1385ش، اصول قراردادها در حقوق فرانسه، ترجمة حسن ره‌پیک، تهران،خرسندی.
  61. وحدتی شبیری، سید حسن ،1388ش، «مبنای مسئولیت مدنی یا ضمان ناشی از تخلف از اجرای تعهد»، مجلة فقه و اصول، ش 82.
  62. هاشمی، سید علی ،1387ش، «تفاوت تقصیر در مسئولیت قراردادی و مسئولیت خارج قرارداد»، مجلة معارف اسلامی و حقوق، ش 27.
  63. یزدى، سید محمد کاظم ،1419ق، العروة الوثقى (المحشّى)، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  64. --------------- ،1421ق، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان.
  65. Aynès(L.); Malaurie(Ph.) et Stoffel-Munck(Ph) (2011), Droit civil - Les obligations, éd. Defrénois, 5ème edition, Paris.
  66. Bénabent, Alain (1991), Droit civil: les obligations, Montchrestien.
  67. Carbonnier, Jean (1956), Droit civil,T. 4, Les Obligations. PUF Paris.
  68. Catala, Pierre (2006), et al, L'avant-projet de réforme du droit des obligations et du droit de la prescription, Paris.
  69. Colin, Ambroise, Capitant, H (1932), Cours elementaire de Droit Civil Francais, T: 2, 7em edition, Paris: Dalloz.
  70. Demogue, René (1923),Traité des Obligations en général, Paris: Rousseau.
  71. Larombière, Léobon (1862), Théorie et pratique des obligations, ou commentaire des titres III & IV, livre III du Code Napoléon, Art. 1101 à 1386,T: 1, Bruxelles: Durand.
  72. Mazeaud(s),(Henri, Jean, Léon), Chabas, François (1995), Leçons de droit civil, tome 2, premier volume: Obligations: theorie generale. Edition 7, par Chabas, François, Publisher Montchrestien, paris.
  73. Ripert, Georges, Boulanger, Jaen (1965); Traite de droit civil: d'apres le traite de planiol‎, Paris: Librairie Generale de droit et de jurisprudence.
  74. Rouvière, Frédéric. Le paiement des obligations de faire et ne pas faire. Le paiement, 2014, Strasbourg, France. p.47-63. ffhal-01316751f
  75. Terré, Francois; Simler, philippe; Lequette, Yves (2005); Droit civil - Les obligations, 10e édition, Paris: Dalloz.
  76. Weill, Alex. Terré, François (1980), Droit civil:les obligations, Dalloz.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار