«دعوای مبتنی‏بر منفعت عمومی» و نقش آن در مبارزه با فساد اقتصادی؛ مطالعه تطبیقی حقوق ایران، آمریکا و انگلیس

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

چکیده

درسالهای اخیر، در نظام حقوقی برخی‏ کشورها بر ظرفیت‏های حقوق مدنی در مبارزه با فساد اقتصادی و تحصیل نامشروع مال، تاکید شده ‏است. یکی‏ از اقدامات شایسته و ضروری در این زمینه، رفع انحصار حق اقامه دعاوی مربوط به منافع عمومی به‏ ویژه دعاوی مدنی (جبران خسارت و استرداد دارایی‏های عمومی) برای دولت و سازمانهای دولتی است. برخی‏کشورها از طریق فراهم‏کردن امکان اقامه دعوا برای اشخاص حقوق خصوصی و تبعاً ایجاد انگیزه‌های مالی،‏گامی مؤثر در مسیر مبارزه با مفاسد اقتصادی برداشته‌اند. در همین رابطه در سالهای اخیر «دعوای مبتنی‏بر منفعت عمومی» و‏گونه خاص آن: یعنی دعوای موسوم به «Qui-Tam‏» مورد توجه برخی‏کشورها قرار‏گرفته است. شرایط طرح چنین دعوایی و مبانی قانونی آن در‏کشورهایی‏که آن را پذیرفته‎اند و نیز شناخت مبانی و سازوکارهای حقوق موضوعه ایران قابل بررسی است. به‏ویژه این پرسش مطرح است‏که اتخاذ نهادی مشابه در حقوق ایران با لحاظ زیربناهای فقهی و حقوقی تا چه حد ممکن است؟ مقاله به روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به قوانین و سایر منابع حقوقی‏کشورهای مورد مطالعه و تحلیل محتوایی آنها، در جهت توسعه دعاوی مبتنی بر منفعت عمومی در حقوق ایران استدلال نموده و با توجه به داده‏ها و یافته ‏های پژوهش نشان داده است‏که چگونه دعاوی مبتنی بر منفعت عمومی می‏تواند در جهت مبارزه با فساد اقتصادی موثر و‏کارا باشد.
 

تازه های تحقیق

از جمله عواملی ‏که موجب افزایش‏ کارآمدی «شیوه های مدنی مبارزه با فساد اقتصادی» می شود، فراهم آوردن امکان اقامه دعوا از سوی اشخاص حقوق خصوصی و شهروندان جامعه‏ است. استفاده از ظرفیت عظیم مطالبه‎ گری‎ های مردمی و مشارکت دادن جامعه مدنی، ضمن اینکه ماهیت جبران‎ کنندگی دارد و به افزایش استرداد عواید ناشی از فساد منجر می‎ شود، در همان سطح و به همان میزان، بازدارنده نیز می ‎باشد؛ چراکه موجب می‌شود‏که بر همه افراد جامعه و مشخصاً همه افرادی‏که به نوعی در محیط ارتکاب مفاسد اقتصادی قراردارند، مفهوم تنزیل‎ یافته ضابطین دادگستری صدق‏ کند و این یعنی ایجاد فضای خطرناک برای مجرمین اقتصادی. تحقق این هدف از دو طریق ممکن است: اقامه دعوای مبتنی‏ بر منفعت عمومی به طور کلی و اقامه دعوای موسوم به Qui-Tam.

این هردو‏گونه دعوا، به حقوق موضوعه آمریکا ریشه می‏برد. البته‏ کشورها در رد و پذیرش این دو شیوه، یکسان عمل نکرده ‎اند: برخی، هردو شیوه را در نظام حقوقی خود پذیرفته ‎اند. برخی نیز تنها یکی از این دو را برگزیده ‎اند. برخی دیگر از‏کشورها مانند انگلیس، به لحاظ تعصب و عدم انعطاف نسبت به شرایط راجع به سمت در طرح دعوا و شاید پاره‏ای مسایل سیاسی، از ورود این هردو قالب به نظام سیاسی خود اجتناب‏کرده‎اند.

در نظام حقوقی ایران هرچند مبانی و زمینه های پذیرش این هردو‏گونه دعوای مدنی فراهم است اما در هیچ مقرره ‏ای به صراحت مورد پذیرش قرار نگرفته و جز یک مورد، تمایلی از سوی محاکم ایرانی به پذیرش دعوای مبتنی‏ بر منفعت عمومی دیده نشده ‏است.

پیشنهاد می‎ شود‏که قانونگذار در راستای تحقق هرچه بیشتر هدف مبارزه با فساد اقتصادی و به‏ ویژه استرداد عواید و دارایی های ناشی از فساد، از ظرفیت عظیم بخش خصوصی استفاده نماید. در این راستا، با بهره گیری از تجربه نظام حقوقی آمریکا، پیشنهاد می ‎گردد اختیار اقامه محدود به مقامات دولتی و قضایی نباشد؛ بلکه با رعایت شرایط، برای اشخاص حقوق خصوصی (‎سازمان‏های مردم ‎نهاد و شهروندان عادی جامعه)، فرصت و حق اقامه دعوا وجود داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Public Interest Litigation" and Its Role in Fighting Economic Corruption (A Comparative Study of the Iranian, American and English Law)

نویسنده [English]

  • Seyyede Omolbanin Hoseini
Assistant Professor, Department of Private Law, Faculty of Law, University of Qom,
چکیده [English]

In recent years, legal systems of some countries have emphasized on civil law capacities to fight economic corruption and acquisition of illicit assets. One of the appropriate and necessary actions in this regard is to remove monopoly on the right to sue, especially civil lawsuits (compensation and restitution of public property and assets) exclusive to the government. Some countries have taken effective steps in fighting economic corruption by providing private entities with the authority of suing and consequently, by creating financial incentives. In this case, “public interest litigation” and its specific type known as “Qui-Tam” has been considered in some countries in recent years. The conditions for filing such action and its legal fundamentals in countries which accepted the action and also understanding the Iranian legal principles and formalities are worth studying. The extent to which it is possible to establish or maintain a similar institution in the Iranian law through observance of jurisprudential as well as legal fundamentals and infrastructures is yet to be answered. Employing an analytical-descriptive method, the present study draws on the rules and legal resources of the three countries. Through a meticulous content analysis, attempt is made to extend "Public Interest Litigation" and Qui-Tam in the Iranian law. Findings suggest that lawsuits based on “public interest” could be effective in fighting economic corruption.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Civil Society Partnership
  • Economic Corruption
  • Public Interest Litigation
  • Qui-Tam Litigation

مراجع

  1. پرنیان، احسان، رزقی، ابوالفضل ، پرهیزکاری، سید‏عباس، ۱۳۹۶ش، «استفاده از ظرفیت‌های مردمی برای مبارزه و پیشگیری از فساد (بررسی تجربیات‏کشورهای منتخب)، مرکز پژوهش‌های مجلس شوای اسلامی.
  2. پژوهشگاه قوه قضائیه، 1394 ش،«توسعه مفهوم ذی‏نفع در دعاوی مطروحه در دیوان عدالت اداری»؛‏گزارش یک نشست علمی، قابل مشاهده در: ac.ir
  3. دادخدایی، لیلا، 1392ش، «بررسی مفهوم فساد و رویکرد پیشگیرانه قانونگذار ایران در قانون ارتقای سلامت اداری، و مقابله با فساد»، فصلنامه تعالی حقوق، ش‏3.
  4. رستمی، ولی، 1386ش، «مشارکت مردم در فرایند‏کیفری» فصلنامه حقوق (مجله دانشکده حقوق‏و‏علوم سیاسی)، سال‏37، ش‏2.
  5. رمضانی قوام‏آبادی، امیرحسین ، جواد‏منش، جواد، 1395ش، «مطالعه تطبیقی‏گستره مفهوم ذی‏نفع در اقامه دعوای زیست‏محیطی در حقوق ایران و اتحادیه اروپا». فصلنامه مطالعات حقوق عمومی، دوره 46، ش‏4.
  6. رنجبر، احمد، 1397، «اثبات نفع در دعوای حقوق عمومی»، فصلنامه حقوق اداری، سال5، ش14.
  7. صفری، ناهید ، جهانشاهی، آرتین، 1399ش، حق‏الوکاله‏های احتمالی و مشروط، مطالعات حقوقی دوره دوزادهم ،تابستان 1399، ش‏2.
  8. طهماسبی، علی، 1393ش، «مطالعه تطبیقی شرایط دعوای‏گروهی در حقوق آمریکا و‏کانادا؛ آموزه‏هایی برای حقوق ایران»، پژوهش‏های حقوق تطبیقی، دوره 18، ش‏3.
  9. کاتوزیان، ناصر، 1398ش، فلسفه حقوق،تهران، گنج دانش، چ1،ج1.
  10. کوشکی، غلامحسن، 1392ش، «سازمانهای غیر دولتی: از انفعال تا مشارکت رو به فعال در تعقیب دعوای عمومی»، نشریه پژوهش حقوق‏کیفری، سال2، ش‏4.
  11. مرادی، حسن، 1392ش، حقوق محیط زیست بین‎الملل، تهران،انتشارات میزان، چ‏1،ج1.
  12. معیر‏محمدی، محمدعلی، بیگی حبیب‏آبادی، احمد ، پاشایی، حسین، 1399ش، «مبانی فقهی و حقوقی «سوت‌زنی» با تطبیق بر حقوق آمریکا»، پژوهش‏نامه میان‏رشته‏ای فقهی، ش‏16.
  13. موسوی خمینى، سید روح‏اللّه، بی‏تا، تحریر‏الوسیله، قم، مؤسسه مطبوعات دار‏العلم، چ‏1.
  14. وروایی، اکبر، محمدی، همت ، نوریان، ایوب، 1395ش، «مشارکت سازمان‏های مردم‏نهاد در فرایند‏کیفری»، فصلنامه تحقیقات حقوق خصوصی و‏کیفری، ش‏۲۸.
  15. Artemiev, Roman, (2017), Qui-Tam legal concept and practice: evolution of the legislation in the United Kingdom and the United States of America, PhD thesis awarded by the University of Westminster.
  16. Boese, John T. & Baruch, Douglas W, (2021), "Civil False Claims and Qui Tam Actions", Wolters Kluwer Law & Business, 5 Ed.
  17. Deen, (2021), "Material Lives: Amending the False Claims Act to Restore Qui-Tam Medicaid Enforcement and Protect Our Most Vulnerable Communities", Washington and Lee Journal of Civil Rights and Social Justice
  18. Conor, McCormick, (2014), “Public Interest Litigation in the United Kingdom: Enemy of the State?”, king's inns student law review.
  19. Caminker, Evan, (1989), The Constitutionality of Qui Tam Actions, The Yale Law Journal, vol. 99, Available at: https://digitalcommons.law.yale.edu/ylj/vol99/iss2/2
  20. Harriet Samuels, Public interest litigation and the civil society factor, 2018, Legal Studies, v‏.38
  21. James Maton and Jamie Humphreys, Recovering the Proceeds of Corruption: How States Can Recover Stolen Assets, (2015), Available at: https://www.lexology.com/library/detail.aspx?g=f2ab3786-5300-4a52-b847-f9e473639665.
  22. Pengfei Ji, (2015), “A Comparative Study on the Domestic and Overseas Public Interest Litigation System”, Journal of Political Science, no.‏5
  23. Policy department, European parliament, (2012), “Standing up for your right(s) in Europe: Comparative study on Legal Standing (Locus Standi) before the EU and Member States’ Courts”, Available at: http://www.europarl.europa.eu/studies.
  24. R (on the application of Greenpeace Ltd) -v- Inspectorate of Pollution & Anor. (No 2) [1994] 4 All ER 329, Available at: https://www.pila.ie/resources/case-summary-r-on-the-application-of-greenpeace-lt/ (accessed on ‏December ‏2021).
  25. Serious and Organized Crime Strategy, Presented to Parliament by the Secretary of State for the Home Department by Command of Her Majesty, October‏(2013). Available at: ‏ https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/248645/Serious_and_Organised_Crime_Strategy.pdf, (accessed on ‏October‏2021).

 

Persian Sources

  1. Parnian, Ehsan; Rezqi, Abolfazl and Parhizkari, Seyyed Abbas, (2016), "Using people's capacities to fight and prevent corruption (examination of the experiences of selected countries), Research Center of Parliament of the Islamic Republic of Iran.
  2. Judiciary Research Institute, (2014), "Development of the concept of beneficiary in lawsuits filed in the Administrative Court of Justice"; report of a scientific meeting, available at: jri.ac.ir
  3. Dadkhodaei, Leila, (2013), A survey of the concept of corruption and the preventive approach of the Iranian legislator in the Law on Promotion of Administrative Health and Combating Corruption", Quarterly Journal of Excellence in Law, No. 3.
  4. Rostami, Vali, (2007), "People's participation in the criminal process", Law Quarterly (Journal of the Faculty of Law and Political Science), No. 2.
  5. Ramezani Qawamabadi, Amir Hossein and Javad Menesh, Javad, (2015), "Comparative study of the scope of the concept of beneficiary in environmental litigation in the laws of Iran and the European Union". Public Law Studies Quarterly, Volume 46, No. 4.
  6. Ranjbar, Ahmed, (2017), "Proof of interest in public law litigation", Administrative Law Quarterly, Year 5, Issue 14.
  7. Safari, Nahid and Jahanshahi, Artin, (2019), Contingency and Conditional Fees, Legal Studies, 2nd Term, Summer 2019, No. 2.
  8. Tahmasbi, Ali, (2013), "Comparative study of class action conditions in American and Canadian law; Lessons for Iranian Law", Researches of Comparative Law, Volume 18, No. 3.
  9. Katouzian, Nasser, (2018), Philosophy of Law, Volume 1, Ganj Danesh Publications, Ed. 1.
  10. Koushki, Gholamhasan, (2013), "Non-Governmental Organizations: From Passivity to Active Participation in Prosecuting Public Lawsuits", Journal of Criminal Law Research, Year 2, Issue 4.
  11. Moradi, Hassan, (2013), International Environmental Law, Volume 1, Mizan Publications, Ed 1.
  12. Moir Mohammadi, Mohammad Ali, Beigi Habibabadi, Ahmad and Pashaei, Hossein, (2019), "Legal and jurisprudential foundations of "whistleblowing" a Comparative study on American law", Researches in Jurisprudence Journal, No. 16.
  13. Mousavi Khomeini, Seyyed Ruhollah, (Bita), Tahrir al-vasileh, Qom: Dar al-elm Press Institute, Ed. 1. (in Arabic)
  14. Varvai, Akbar, Mohammadi, Hemmet and Noorian, Ayyoub, (2015), "Participation of NGOs in the criminal process", Private and Criminal Law Research Quarterly, No. 28.

 

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار