ملکیت چون روش؛ تحلیلی بر مالکیت اموال غیرمادی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

3 استادیار دانشکده اقتصاد،دانشگاه مفید، قم، ایران

10.22091/csiw.2022.7770.2219

چکیده

مالکیت کاملترین حق عینی شناخته می شود . فقیهان امامیه در خصوص حقیقت مِلک رویکردها و دیدگاههای مختلفی ارائه نموده که بر اساس غالب آنها ملک پدیده ای اعتباری است . به نظر ما این نظریه ناشی از اشتباه موضوع(ملکیت ) با احکام آن (حقوق و تکالیف مترتب بر ملکیت) است. در این مقاله با بهره گیری از روش تحلیلی و توصیفی اثبات نموده ایم که ملک را نباید از امور اعتباری دانست، بلکه از واقعیت های انتزاعی و به لحاظ نظری در زمرۀ «مقوله اضافه» است. مقوله ای که هم در فلسفه قدیم و هم در فلسفه های جدید جایگاهی مهم دارد. این دیدگاه اگرچه از برخی عبارات محقق انصاری قابل برداشت است اما ایشان به طور اجمالی بدان اشاره کرده و از واقعیت تحلیلی آن پرده برداری ننموده اند . مساله مالیت داشتن حقوق به عنوان اشیای اعتباری و قابلیت آنها برای مملوک واقع شدن ، از دیرباز مورد تردید حقوقدانان اسلامی بوده است. اما از آنجا که برای انتزاع نسبت اضافه فلسفی وجود مادی شیء ضروری نیست، براساس نظریه مختار در این پژوهش و قراردادن ملکیت در زمرۀ مقوله اضافه، به سهولت می توان از قابلیت حقوق مالی همانند سهام شرکتها و بطور کلی، از قابلیت  اشیاء غیرمادی، به عنوان موضوع مالکیت، دفاع کرد.

تازه های تحقیق

مقوله بندی و در کنار هم قراردادن پدیده های مشابه در گروه های کلی، از جهت نقشی که در تولید پارادایم دارد و به جهت گیری هدفمند دیدگاهها می انجامد ، امری ضروری و غیر قابل اغماض است. فاصله گیری فقها از مقوله بندی ، سبب عدم صراحت و بلا تکلیفی نظریه نهایی غالب ایشان در خصوص ملکیت شده است تا جایی که نمی توان با اعتماد نظریه ای را به ایشان نسبت داد .با عنایت به این که اندیشه ورزی در باره چیستی مالکیت انسان بر اشیاء در فقه اسلامی بر پایه مقولات ارسطویی استوار شده ، ضروری است نسبتِ مِلک به عنوان عنصر اصلی حقوق اموال و قراردادها با مقولات روشن گردد. این پویش از آن جهت مهم است که قابلیت اشیاء غیرمادی و حقوق و امتیازات مالی به عنوان موضوع مالکیت، در گرو تبیین چیستی مالکیت است.

اگرچه از عبارات برخی از فقهای امامیه چنین استنتاج می شود که مِلک را از امور واقعی و از مقولات دانسته اند، اما بسیاری از فقیهان مِلک را از امور اعتباری تلقی کرده اند، در حالیکه مولفه های اصلی پدیده های اعتباری علی الخصوص تبعیت از زمان و مکان در ملک وجود ندارد. بنظر ما،آنچه باعث روی آوردن فقها به اعتباری قلمداد کردن ملک گردیده است، مساله بیع دین و بیع کلی فی الذمه و پایبندی ایشان به قاعده تملیکی بودن بیع، بوده است . اما این اشکال در خصوص مقوله اضافه قابل طرح نیست و در مقوله اضافه به عنوان وسیع ترین مقولات عرضی ، لزومی ندارد که طرفین رابطه از وجود منحاز خارجی برخوردار باشند.

در این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که «نسبت اضافه میان شخص و شئ» ، هسته مرکزی مِلک را تشکیل می دهد و غالب حقوق و تکالیفی که پیرامون ملک شکل گرفته و آن را به « نهاد مالکیت» مبدل می سازد، در سیره و روش عقلا ریشه دارد. از اختصاص یک شیء مادی یا غیرمادی به شخص و از حقوقی که عرف برای این رابطه اختصاصی بدیهی می شمرد ، می توان به مالکیت او پی برد و با توجه به این که لازم نیست طرفینِ مقوله اضافه، اموری مادی باشند، حق ها و امتیاز ها نیز ممکن است طرف رابطۀ اضافه واقع گردند و بدینسان، می توان از قابلیت تمامی اموال غیرمادی و حق های مالی، بدون در نظرگرفتن متعلَّق آنها، برای مملوکیت دفاع کرد .

مقوله اضافه امروزه حتی در فلسفه مغرب زمین اهمیت بسیار زیادی داشته و کسانی مثل ویتگنشتاین بر گستره آن افزوده اند . با توجه به اینکه اضافه فقط بر موضوعات مادی عارض نمی شود، عروض مالکیت بر اشیای اعتباری از جمله حقوق، با هیچ گونه اشکال و مانع  فلسفی و تحلیلی مواجه نیست. پس، ملکیت اختصاص به اموال مادی ندارد و شامل اموال غیر مادی و حقوق مالی نیز  می گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Ownership as a Manner; An analysis of Intangible Properties

نویسندگان [English]

  • Ebrahim Abdipour Fard 1
  • Ali Saghafi 2
  • MAJID REZAEE 3
1 Full Professor, Department of Private Law, Faculty of Law, University of Qom.
2 Ph. D. Student in Private Law, Faculty of Law, University of Qom.
3 Assistant Professor, Faculty of Economics, Mofid University, Qom, Iran
چکیده [English]

The ownership is known as most complete right in rem. Imamiyah jurists have presented different approaches and views regarding the truth of ownership according to which most of them are a hypothetical phenomenon. In our opinion, this is due to the mistake of the subject (property) with its rules (rights and duties related to property). In this article, by means of a descriptive-analytical method, we have proved that ownership should not be considered as a hypothetical phenomenon, but as an abstract fact and is theoretically falls within the “category of relative”. A category that has an important place in both classic and modern philosophies. Although this view can be inferred from some phrases OF Mohaghegh Ansari, he has briefly mentioned it and has not revealed its analytical reality. Having economic value and capability to become owned are two issues about transferable rights that have long been questioned by Islamic jurists. However, since the material existence of an object is not necessary to abstract philosophical category of relation, according to our theory in this research and through placing the ownership in category of relation, it is easy to defend the capability of transferable rights such as corporate stocks and, in general, the capability of intangible objects as the subject of ownership.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ownership
  • Property
  • Categories
  • Category of Relative
  • Hypothetical Relation
  • Intangible Properties

مراجع

  • آخوند خراسانی، محمدکاظم، 1433ق، کفایة الاصول، قم ، موسسه النشر الاسلامی،چ6.
  • ابن فارس، احمد،1404 ق، معجم مقاییس اللغه ، بیروت ، دارالقلم،چ1 .
  • ابن سینا، حسین، 1405 ق، الشفاء: المنطق،قم، مکتبه آیت الله العظمی المرعشی النجفی.
  • -----------، 1379 ش، کتاب النجاه ، چ اول ،تهران ، انتشارات دانشگاه تهران .
  • ---------- ،1383 ش، دانشنامه علایی: الهیات ،همدان ، دانشگاه بوعلی،چ1 .
  • ابن طی فقعانی ، علی ، بی تا ،  المسائل الفقهیه ، بی جا ، بی نا.
  • ارسطو، 1980 م، منطق ارسطو ، بیروت ، دارالقلم،چ1 .
  • الشریف، محمد مهدی ،جلالی ، مریم ،1399 ش ، کاوشی در ماهیت حق انتفاع و اسباب ایجاد آن، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی ، دوره 50 ، ش 1.
  • انصاری،مرتضی،1411 ق،کتاب المکاسب ، قم، منشورات دار الذخائر،چ1 .
  • -----------،1416 ق، فرائد الاصول ، قم، موسسه النشر الاسلامی،چ5 .
  • ایروانی، علی، 1406 ق، حاشیه المکاسب ،تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،چ1.
  • بروجردی نجفی، محمدتقی، عراقی، ضیاءالدین، 1417 ق، نهایه الافکار، قم ، دفتر انتشارات اسلامی،چ3 .
  • بحرالعلوم، محمد، 1403 ق، بلغه الفقیه، تهران، منشورات مکتبه الصادق،چ3 .
  • تفتازانی، سعدالدین، 1424 ق، المطول ، قم، منشورات مکتبه الداوری،چ1 .
  • خویی، سید ابوالقاسم ،1377 ش ، مصباح الفقاهه فی المعاملات، قم ، منشورات داوری.
  • جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1393ش، تئوری موازنه ، تهران گنج دانش،چ2 .
  • -------------------- ، 1387ش، اندیشه و ارتقاء ، تهران،گنج دانش،چ1 .
  • حسینی حائری، سید کاظم ،1428ق ، فقه العقود ، قم ، مجمع الفکر الاسلامی،چ3 .
  • حسینی روحانی، سید صادق، 1429ق ، فقه الصادق ، قم ، دارالکتاب .
  • خوانساری، محمد، 1335ش،مقوله ملک یا جده یا له ،تهران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال چهارم، ش1.
  • راغب اصفهانی، حسین ،1412ق ، مفردات الفاظ القرآن، بیروت ، دارالقلم .
  • زبیدی، مرتضی ، 1414ق، تاج العروس من جواهر القاموس ، بیروت، دارالفکر .
  • شهید ثانی ، زین الدین بن علی ، 1413ق، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام ، قم، موسسه المعارف الاسلامیه .
  • شلبی، محمد مصطفی، 1405 ق، المدخل فی التعریف بالفقه الاسلامی و قواعد الملکیه و العقود فیه، بیروت ، دارالنهضه .
  • شهابی ، محمود ، 1382 ش، رهبر خرد ، قم ، انتشارات عصمت،چ2 .
  • صدرالدین شیرازی، محمد ،1368ش، الحکمة المتعالیه،قم ،مکتبه المصطفوی،چ2 .
  • صدر ، سید محمد باقر ،1434ش ،موسوعه الامام الشهید السید محمدباقر الصدر، قم ، پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر،چ2.
  • طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم ،1421ق،حاشیه المکاسب، قم، اسماعیلیان،چ1 .
  • طباطبایی، محمد حسین، مطهری، مرتضی، 1399 ش، اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران ، انتشارات صدرا،چ29 .
  • طباطبایی حکیم ، سید محسن ،1438 ق، نهج الفقاهه ، بی جا، دارالهلال .
  • طوسی، محمد، 1407ق ، الخلاف ، قم ، دفتر انتشارات اسلامی .
  • طوسی، نصیر الدین ،1368 ش، اساس الاقتباس ، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ،چ3.
  • عراقی، ضیاءالدین، 1420ق، مقالات الاصول ، قم ، مجمع الفکر الاسلامی،چ1 .
  • غروی اصفهانی، محمدحسین، 1418ق، رساله فی تحقیق الحق ، قم ، انوار الهدی،چ1 .
  • --------------------،1418ق، حاشیه کتاب المکاسب، قم، انوارالهدی ،چ1.
  • غروی نائینی، محمدحسین ،1413ق ، المکاسب و البیع ، قم ، دفتر انتشارات اسلامی.
  • غروی، میرزا علی، خویی، سید ابوالقاسم ،1418ق، التنقیح فی شرح المکاسب، قم ، موسسه الامام الخویی .
  • موسوی خمینی، سید روح الله، 1421 ق، البیع ، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی .
  • مرقی کاشانی، بابا افضل ، 1361 ش، مصنفات ، تهران ، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی ،چ1.
  • مصباح یزدی، محمد تقی،1366ش، آموزش فلسفه، قم ، سازمان تبلیغات اسلامی. معاونت فرهنگ .
  • مروج جزایری، سید محمدجعفر، 1428ق، هدی الطالب فی شرح المکاسب، بیروت ، موسسه التاریخ العربی .
  • نجفی خوانساری، موسی، غروی نائینی، محمدحسین ،1373 ق، منیه الطالب فی شرح المکاسب، تهران، المکتبه المحمدیه .
  • نجفی، محمدحسن، 1404ق، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام ، بیروت ، دار احیاءالتراث العربی،چ7 .
  • Beaglehole, Earnest, (1931), Property Right: A Study in Social Psychology, London: Allen & Unwin.
  • Clarke, Alison & Kohler, Paul, (2005), Property Law Commentary and Materials, Cambridge University Press.
  • Constable, Merryn et al, (2014), Object ownership and action: The influence of social context and choice on the physical manipulation of personal property, Article in Experimental Brain Research, available at: https://www.researchgate.net/publication/264901747
  • Domingo, Rafael,(2017), The Law of Property in Ancient Roman Law, Article in SSRN Electronic Journal, available at: https://www.researchgate.net/publication/323972723
  • Gray, K, (1995), Equitable Property,48 Current Legal Problems, 157.
  • Gupta, Riya, (2021), Lecture 2, Jurisprudence/ Chapter: Ownership, 6th Semester, available at: https://www.studocu.com/in/document/dr-ram-manohar-lohia-avadh-university/llb-3-year/lecture-2-jurisprudence-notes-6th-semester-converted/20991383
  • Rathi, Drishti, (2021), Descriptive Analysis of the Concept of Ownership, International Journal of Law Management & Humanities, Vol.4, Issue 3, Page 3856 – 3862.

 

References:

  • Akhund Khorasani, Mohammad Kazem, (1433) Kefayat al-Osul, 6th edition, Qom, Islamic Publishing Institute.
  • Al-Sharif, Mohammad Mehdi, Jalali, Maryam (2015), Exploring the Nature of Usury and Its Causes, Quarterly Journal of Private Law Studies, Volume 50, Number 1
  • Ansari, Morteza, (1411) Kitab al-Makasib, first edition,Qom,Dar Al-Dakhkhair Publications.
  • Ansari, Morteza, (1416) Faraid al-Osul, 5th edition, Qom, Islamic Publishing Institute.
  • Aristotle, (1980), Aristotle's Logic, first edition, Beirut, Dar al-Qalam.
  • Bahr al-Ulum, Mohammad, (1403), Balgheh al-Faqih, Third edition, Tehran, Publications of the Sadegh School.
  • Beaglehole, (1931), Earnest, Property Right: A Study in Social Psychology, London: Allen & Unwin.
  • Boroujerdi Najafi, Mohammad Taqi, Iraqi, Zia-ud-Din, (1417) The End of Thought, third edition, Qom, Islamic Publications Office.
  • Clarke, Alison & Kohler, Paul, (2005), Property Law Commentary and Materials, Cambridge University Press.
  • Constable, Merryn et al, (2014), Object ownership and action: The influence of social context and choice on the physical manipulation of personal property, Article in Experimental Brain Research, available at: https://www.researchgate.net/publication/264901747
  • Domingo, Rafael,(2017), The Law of Property in Ancient Roman Law, Article in SSRN Electronic Journal, available at: https://www.researchgate.net/publication/323972723
  • Gharavi Esfahani, Mohammad Hussein, (1418), the margin of the book Al-Makasib,first edition, Qom, Anwar Al-Huda.
  • Gharavi Esfahani, Mohammad Hussein, (1418), Treatise on the Research of Truth,first edition, Qom, Anwar al-Huda.
  • Gharavi Naeini, Mohammad Hussein, (1413), Al-Makasib wa Al-Bayy, Qom, Islamic Publications Office.
  • Gharavi, Mirza Ali, Khoii, Sayyid Abu al-Qasim (1418) Al-Tanqih Fi Sharh Al-Makasib, Qom, Imam Al-Khoii Institute.
  • Gray, K, (1995), Equitable Property, 48 Current Legal Problems, 157.
  • Gupta, Riya, (2021), Lecture 2, Jurisprudence/ Chapter: Ownership, 6th Semester, available at:https://www.studocu.com/in/document/dr-ram-manohar-lohia-avadh-university/llb-3-year/lecture-jurisprudence-notes-6th-semester-converted/20991383
  • Hosseini Haeri, Seyyed Kazem, (1428), Jurisprudence of Contracts, Third edition, Qom, Islamic Thought Association.
  • Hosseini Rouhani, Seyyed Sadegh, (1429), Fiqh al-Sadiq, Qom, Dar al-Kitab.
  • Ibn Faris, Ahmad, (1404) Dictionary of Comparative Language, Vol. I, Beirut, Dar al-Qalam.3. Ibn Sina, Hussein, (1405), Al-Shifa: Al-Muntaq, Qom, School of the Grand Ayatollah Al-Marashi Al-Najafi.
  • Ibn Sina, Hussein (1383) Alaei Encyclopedia: Theology, First edition,Hamadan, Bu Ali University.
  • Ibn Sina, Hussein, (2000), The Book of Salvation, First edition, Tehran, University of Tehran Press.
  • Ibn Tayeh Faqaani, Ali, (Bita), Jurisprudential Issues, Bija, Bina
  • Iraqi, Zia-ud-Din, (1420), Articles of Principles,first edition, Qom, Islamic Thought Association.
  • Irvani, Ali, (1406) Margins of Acquisitions, First edition, Tehran, Ministry of Culture and Islamic Guidance
  • Jafari Langroudi, Mohammad Jafar, (2008), Thought and Promotion, First edition, Tehran, Ganj-e-Danesh.
  • Jafari Langroudi, Mohammad Jafar, (2014) Theory of Balance, Second edition, Tehran Ganj-e-Danesh.
  • Khansari, Mohammad, (1335), The category of property or Jeddah or Tehran, Tehran, Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tehran, University of Tehran, fourth year No. 1.
  • Khoei, Seyyed Abolghasem (1377), Mesbah al-Fiqhah fi al-Ma'alamat, Qom, Arbitration Publications.
  • Marghi Kashani, Baba Afzal, (1982), Musnafat,second edition, Tehran, Kharazmi Publishing Company.
  • Mesbah Yazdi, Mohammad Taghi (1987), Philosophy Education, Qom, Islamic Propaganda Organization. Deputy of Culture.
  • Mousavi Khomeini, Seyyed Ruhollah, (1421), Al-Bayy, Tehran, Imam Khomeini Publishing House.
  • Najafi Khansari, Musa, Gharavi Naeini, Mohammad Hussein (1373 AH), Miniyeh al-Talib fi Sharh al-Makasib, Tehran, Al-Muktabah al-Muhammadiyah.
  • Najafi, Mohammad Hassan, (1404), Jawahar al-Kalam fi Sharh Sharia al-Islam, 7th edition .
  • Promoters of Jazayeri, Sayyid Muhammad Ja'far, (1428), Huda al-Talib in Sharh al-Makasib, Beirut, Institute of Arab History.
  • Ragheb Isfahani, Hussein (1412), Vocabulary of Quranic words, Beirut, Dar al-Qalam.
  • Rathi, Drishti,(2021), Descriptive Analysis of the Concept of Ownership, International Journal of Law Management & Humanities, Vol.4, Issue 3, Page 3856 – 3862.
  • Sadr al-Din Shirazi, Muhammad (1368), The Transcendent Wisdom, Second edition, Qom, Mustafawi School.
  • Sadr, Sayyid Muhammad Baqir (1434), Encyclopedia of Imam Al-Shahid Al-Sayyid Muhammad Baqir Al-Sadr, Ch II, Qom, Shahid Sadr Scientific Research Institute.
  • Shahabi, Mahmoud (2003), Leader of Wisdom, Ch II, Qom, Esmat Publications.25. Shahabi, Mahmoud (2003), Leader of Wisdom, Ch II, Qom, Esmat Publications.
  • Shahid Thani, Zayn al-Din ibn Ali, (1413) Masalak al-Afham al-Tanqih Sharia al-Islam, Qom, Institute of Islamic Enlightenment.
  • Shelbi, Mohammad Mustafa, (1405), Introduction to the definition of Islamic jurisprudence and its rules and contracts, Beirut, Dar al-Nahda.
  • Tabatabai Hakim, Seyyed Mohsen, (1438), Nahj al-Fiqh, Bija, Dar al-Hilal.
  • Tabatabai Yazdi, Seyyed Mohammad Kazem (1421) Hashiyeh Al-Makaseb, First edition, Qom, Ismailian.
  • Tabatabai, Mohammad Hossein, Motahari, Morteza, (1399), Principles of Philosophy and Method of Realism, 29th edition, Tehran, Sadra Publications.
  • Taftazani, Saad al-Din, (1424) Al-Matul, First edition, Qom, Al-Dawari School Publications.
  • Tusi, Mohammad, (1407), Al-Khalaf, Qom, Islamic Publications Office.
  • Tusi, Nasir al-Din, (1989), Basis of Quotation,third edition , Tehran, University of Tehran Press.
  • Zubaydi, Morteza, (1414), The crown of the bride from the jewel of the dictionary, Beirut, Dar al-Fikr.

 

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار