ماهیت و مبنای مسئولیت قراردادی؛ مطالعۀ تطبیقی در حقوق اسلام و فرانسه

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق خصوصی و اسلامی ،دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران.

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران.

چکیده

با نقض قرارداد ازجانب متعهّد، افزون بر اینکه متعهدٌله از  منافعی که در اثر اجرای قرارداد حاصل می ­شد، محروم می­شود، ممکن است متحمل زیان­ هایی نیز شود؛ مسئولیت قراردادی، به معنای دقیق کلمه، تعهد به جبران این  خسارت ­هاست. در خصوص این الزام متعهد تردیدی وجود ندارد، اما پرسش بنیادین آن است که ماهیت و مبنای این تعهد چیست؛ آیا باید آن را نوعی اجرای قرارداد دانست؛ به این معنا که  متعهد بدینوسیله بدل تعهد اصلی قراردادی را به متعهدٌ‌له داده و غیرمستقیم قرارداد را  اجرا می­ کند؛ یا باید آن را جدای از قرارداد و نوعی جبران خسارت دانست که در اثر نقض قرارداد و به حکم قانون بر عهده متعهد قرار می­ گیرد. در نظام ­های حقوقی غربی به ویژه فرانسه، در گذشته مبنای این تعهد را قرارداد دانسته وآن را بدل تعهد اصلی و جنبۀ دیگری از اجرای اجباری قرارداد محسوب می­کردند. اما به ‌مرور این دیدگاه تغییر کرد؛ به ‌نحوی که امروزه، برای مسئولیت قراردادی، همانند مسئولیت قهری، کارکردی جبرانی قائل بوده و آن را ناشی از حکم قانون و جدای از تعهد اصلی می‌­دانند. این تفاوت تحلیل، آثار مختلفی به دنبال داشته، از جمله سبب تحول به سمت نفی تمییز مسئولیت قراردادی از غیر قراردادی و وحدت مسئولیت مدنی شده است. این دیدگاه به حقوق اسلام نزدیک­تر است وبه نظر می ­رسد در نظام حقوقی ایران نیز، ماهیت مسئولیت قراردادی با مسئولیت غیر قراردادی یکسان است. در این مقاله تلاش کرده ­ایم این موضوع را از دیدگاه  حقوق اسلام  و  حقوق فرانسه،  بررسی و موضع حقوق ایران را مشخص نمائیم.

تازه های تحقیق

به عنوان نتیجه از مباحث مطرح شده باید گفت:

در حقوق قدیم فرانسه مسئولیت متعهد به پرداخت خسارات ناشی از نقض قرارداد از آثار قرارداد و بدل انجام تعهد اصلی تلقی می‌شد و به‌ مثابۀ اجرای اجباری تعهد به حساب می‌آمد. بدینسان تعهد به جبران خسارت ریشه در ارادۀ طرفین قرارداد داشت. مطابق این نظر، «عدم اجرای تعهد» منبع جدید تعهد نیست؛ بلکه نفس «قرارداد» منبع تعهد به جبران خسارات ناشی از عدم اجرای آن محسوب می‌شود. نویسندگان قانون مدنی فرانسه نیز تحت تأثیر این نظر، حق مطالبۀ خسارات ناشی از عدم اجرای تعهد قراردادی را در قسمت مربوط به  «آثار تعهدات» در مواد (1146) (مواد1231 قانون جدید) به بعدآورده اند.

با طرح نظریۀ «وحدت تقصیر» توسط پلنیول، دیدگاه­ها راجع به ماهیت «الزام متعهد به پرداخت خسارات ناشی از نقض قرارداد»، متحوّل شد. مطابق نظر جدید، الزام به جبران خسارات ناشی از عدم اجرای قرارداد، مستقل از قرارداد بوده و با تعهد قراردادی تفاوت بنیادین دارد و منبع آن قانون است.

در حقوق اسلام در اصل تمییز بین مسئولیت قراردادی از غیر قراردادی تردید جدی وجود دارد و باید برآن بود که در آن نظام واحد مسئولیت مدنی حاکم است. این بدان معناست که با توجه به محدود بودن منابع ضمان  قهری در مصادیق معیّن (اتلاف، تسبیب، ید و...)، «نقض تعهد» منبع مستقل ضمان نیست؛ مگر آن که در قرارداد تصریح شده یا عرفاً به منزلۀ تصریح در قرارداد باشد؛ یعنی در قرارداد تصریح شود که در صورت نقض قرارداد متعهد ضامن است. بر این اساس اگر نقض قرارداد سبب تلف مالی از متعهدٌله شود، متعهد از باب اتلاف یا تسبیب ضامن است؛ همچنین اگر نقض قرارداد موجب تبدیل ید او از امانی به ضمانی شود او بر مبنای ضمان ید ضامن است و بالاخره اگر عمل او مصداق استیفاء باشد بر آن اساس ضامن خواهد بود و تمام این عناوین، مصادیق ضمان قهری هستند. اما اگر «نقض تعهد» سبب تلف مال نشود، بلکه صرفاً موجب تفویت منفعت شود، بطور قطع بر مبنای منابع شناخته شده ضمان در فقه اسلامی، متعهد ضامن نخواهد بود؛ زیرا مطابق نظر مشهور فقیهان اسلامی «تفویت منفعت» مصداق «اتلاف»، «ید» یا «استیفاء» نیست. اما اگر در همین فرض در قرارداد به ضمان  متعهد تصریح شده باشد، یا عرفی وجود داشته باشد، او ضامن «تفویت منفعت» خواهد بود.  ماده (221) درصدد بیان این حکم بوده است.

نویسندگان قانون مدنی، ماده (221) را بر مبنای دیدگاه غالب و مشهور فقیهان امامیه تدوین کرده اند. اما فقه امامیه از یک قرن گذشته تاکنون تحولات شگرفی به خود دیده است. در حال حاضر دیدگاه «محدود بودن ضمان به منافع  مشخص و معروف» مورد تردید قرار گرفته و تمایل به سمت جبران منافع مفوته بر مبنای وجود یک قاعده عام مسئولیت و ضمان، یا جبران آن بر مبنای بنای عقلا وجود دارد. به علاوه  در مفهوم اتلاف توسعه ایجاد شده به گونه­ای که آن را شامل تفویت منفعت هم دانسته­اند. تصویب تبصره (2) مادۀ (14) قانون آ.د. ک. سال 1392 در مورد «منافع ممکن­الحصول» هم در این راستا بوده است.

در قانون  مدنی ایران اگرچه با اقتباس از قانون مدنی فرانسه احکام راجع به مسئولیت ناشی از نقض تعهد قراردادی در بابی مستقل (مواد221 به بعد)، جدای از مسئولیت  غیرقراردادی- ضمان قهری- (مواد 301 به بعد) بیان شده، اما تغییراتی که در مواد اقتباس­شده از قانون مدنی فرانسه به ویژه ماده (221)، به منظور انطباق با فقه اسلامی صورت گرفته، پذیرش اصالت و تمایز مسئولیت قراردادی در کنار مسئولیت غیرقراردادی را دشوار می­نماید و باید گفت که در قانون مدنی ایران به تبع حقوق اسلام، علی­الاصول مسئولیت قراردادی با غیر قراردادی تابع نظام واحد بوده وتنها در فرضی که در قرارداد به عنوان وجه التزام به مسئولیت ناشی از نقض قرارداد تصریح شود، یا به طور ضمنی قابل استنباط باشد مسئولیت قراردادی جدای از ضمان قهری صدق کرده و از آثار قرارداد تلقی می­شود و ماده 221 قانون مدنی هم چنین حکمی را بیان کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

An Investigation into the Nature and Basis of Contractual Liability; A Comparative Study of Islamic and Western Law

نویسندگان [English]

  • mahmoud Kazemi 1
  • Ali Zarei 2
1 Associate Professor of Private Law, Faculty of Law and Political Science; Tehran University.
2 Ph.D. Student of Private Law, Faculty of Law and Political Science, Tehran University, Tehran.
چکیده [English]

Contractual liability in the strict sense of the word is the obligation to compensate for damages arised from breach of contract. The main question is about the nature and basis of this obligation. Shall we consider it as a form of compliance of the contract; meaning that promisor has to give the equivalent of the contract to aggrieved party and perform the contract indirectly; or shall it be considered a separate nature of the contract and as a compensation which is imposed by the law? In the past, western legal systems; specially in France, contended that the claim to compensate for damages is an alternative to the contractual obligation and presumed specific performance. But this view changed, so today, contractual liability like non-contractual liability is considered as a compensatory function, and its basis is considered to be in breach of the contractual obligation so it is separated from the main obligation of the contract. This different view leads to different effects; particularly it denies the the distinction between contractual and non-contractual liability and causes the unification of civil liability. This view corresponds to Islamic law rudiments. It seems that in the Iranian legal system- emanating from Islamic Law, both contractual and non-contractual liability have a same nature and subsequently there is no duality in civil liability. In the present study, we have tried to examine this issue in the Islamic and French law. An interpretion of Article 221 of Civil Code concludes our perspective on Iranian law.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Breach of Contract
  • Contractual Liability
  • Unity of Contractual and Non-contractual Fault
  • Article 221 of Civil Code

مراجع

  1. امامی، حسن،1372ش، حقوق مدنی، تهران، ا نتشارات اسلامیه،چ12،ج1.
  2. ایزانلو، محسن، پاک طینت، حسن،1391ش، «مطالعه ماهوی وآیین دادرسی جمع وانتخاب مسئولیت قهری وقراردادی»، فصل نامه حقوق، دوره 42، ش 1.
  3. بحر العلوم، محمد بن محمد تقی،1403ق، بلغه الفقیه، تهران، منشورات مکتبه الصادق،چ4، ج3.
  4. بیگدلی، سعید، 1396ش، «تبعیت مسئولیت قراردادی از اراده طرفین در قانون مدنی ایرن»، مجله مطالعات فقه وحقوق اسلامی، سال9، ش17.
  5. جزایری، سیدمحمد جعفر ،1416ق، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم، دارالکتاب،،چ1،ج3.
  6. جعفری لنگرودی، محمد جعفر، 1388ش، دائره المعارف حقوق مدنی و تجارت، تهران، گنج دانش،چ1.
  7. ---------------------- ،1389ش، حقوق تعهدات، تهران، کتابخانه گنج دانش،چ4.
  8. ---------------------- ،1342ش، «مسئولیت قراردادی»، مجله حقوقی دادگستری، سال3، دوره جدید، ش1.
  9. الخفیف، شیخ علی، 2000م، الضمان فی فقه الاسلامی، المجلد الاول، قاهره، دار الفکر الاسلامی.
  10. خمینی، سید روح الله ،1421ق، کتاب البیع، تهران، موسسه تنظیم و نشر اثار امام خمینی،،چ1، ج1.
  11. دیلمی، احمد، رستمی، محمدزمان، رستمی، محمدهادی، تعدی و تفریط به عنوان رفع­کننده مانع مسئولیت مدنی در فقه امامیه و اختلاف آن با نهاد تقصیر در کامن لا ،1395ش، فصلنامۀ پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال سوم، ش 3.
  12. سراج، محمد احمد، 1998م، نظریه العقد والتعسف فی استعمال الحق من وجهه الفقه الاسلامی، اسکندریه، دارالمطبوعات الجامعیه.
  13. السنهوری، عبدالرزاق احمد، 1998م، مصادر الحق فی فقه الاسلامی، دراسه مقارنه بالفقه الغربی، بیروت، منشورات الحلبی،چ2،ج6.
  14. -------------------،1986م، الوسیط فی شرح القانون المدنی، المجلّد الاوّل، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
  15. الصافی، علی عبدالحکیم،1431ق، الضمان فی فقه الاسلام ، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب،چ1.
  16. صفایی، سید حسین، رحیمی، حبیب‌الله ،1392ش، مسئولیت مدنی، تهران، انتشارات سمت،چ5.
  17. صفری، محسن، پاک طینت، حسن،1389ش، «مسئولیت قهری وقراردادی؛ تفاوت ها وکارکردها»، فصل نامه حقوق، دوره40، ش4.
  18. طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم ،1376ش، سئوال وجواب، به اهتمام: سید مصطفی محقق داماد، سیدمحمود مدنی بجستانی، سید حسن وحدتی شبیری، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی.
  19. عدل(منصورالسلطنه)، مصطفی ،1331ش، حقوق مدنی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر،چ5.
  20. کاتوزیان، امیر ناصر، 1376ش، قواعد عمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار،چ2،ج4.
  21. کاظمی، محمود، اسکویی، مجید ،1398ش، «نظام مسئولیت مدنی در قانون مدنی و فقه امامیه: خلأ قانون مدنی در زمینه مسئولیت مدنی» مجموعه مقالات همایش ملی تجلیل از مقام استاد محمدجعفر جعفری لنگرودی، تهران، گنج دانش، چ1.
  22. کریمی، عباس، صمدی، افروز، 1399ش، مطالعه تطبیقی ضابطه تمییز مسئولیت قراردادی و خارج از قرارداد و اثر آن بر تشدید یا تخفیف میزان خسارت در حقوق ایران وفرانسه»، مطالعات حقوق تطبیقی، دوره11، ش1.
  23. گرجی، ابوالقاسم ،1372ش، مقالات حقوقی،تهران، انتشارات دانشگاه تهران،چ2،ج1.
  24. محقق داماد، سید مصطفی، عیسائی تفرشی، عیسی، وحدتی شبیری، سید حسن ،1381ش، «قلمرو مسئولیت مدنی ناشی از تخلف در اجرای قرارداد»، نامه مفید، ش33.
  25. مراغی، میر فتاح ، 1418 ق، العناوین، قم، موسسه نشر اسلامی،،چ1، ج2.
  26. نائینی،میرزاحسین،،1421ق، منیه الطالب، مقرر: موسی نجفی خوانساری، قم، موسسه نشر اسلامی، ،چ1،ج1.
  27. Acollas, émile, (1874), Manuel de droit civil; Commentaire philosophique et critique du code Napoléon, 2ém édition, T. II, Paris
  28. Aubry et Rau, (1942) Cours de droit civil français, traduit de l'allemand de M.C.S Zacharie, T III, IV, 6 édition; par Bartin, Paris
  29. Carbonnier, (1956), Droit Civil, T IV, les obligations, Paris, Presses Universitaire de France
  30. Demolombe, C. (1877), Cours de code Napoléon, T V, XXIV, Traité des contrats et des obligations conventionnelles en général, Paris, imprimprie géné
  31. Domat, jean, (1892) Oeuvres complètes de j. domat par Joseph Remy; T. I, Les lois civiles dans leur ordre naturel, Paris
  32. Esmein, paul, (1933), Le fondement de la responsabilité contractuelle rapproché de la responsabolité déliclictuelle, RTD civ, p. 627 et s.
  33. Gaudemet, E, (1965), Théorie générale des obligations, Paris, sirey.
  34. Ghestin et Goubeaux, (1990), Traité de droit civil, introduction générale, Paris, L. G. D. J.
  35. Grandmoulin, J. (1892), De l’unite de la responsabilité ou nature délictuelle de la responsabilité pour violation des obligations contractuelles, thèse, Rennes.
  36. Henriot, J. (1977), Note sur la date et le sens de l’apparition du mot responsabilité, archive philosophy de droit, p 59 et s.
  37. Josserand, Louis (1940), Cours de droit civil positif français, T II, paris, librairie de recueil sirey.
  38. Jourdain, P. (2007), la distinction des responsabilité délictuelle et contractuelle; état du droit franҫais, n° 2, R.T.D. civil, 2007, p. 123 et s.
  39. Laurent, F, (1875), Principes de droit civil, T. XVI, Bruxelles, paris
  40. Lefebvre (1886), De la responsabilité: délictuelle, contractuelle, Revue critique de législation et de jurisprudence, paris, librairie cotillion, p. 485 et s.
  41. Le Tourneau, philippe (2003), la résponsabilité civil, Que sais-je?, Paris, PUF.
  42. Malaurie, Ph., Aynès, L. et Stoffel-Munck, Ph., (1992), Droit civil, les obligations, Paris, L.G.D.J.
  43. Malaurie, Ph., Aynès, L. et Stoffel-Munck, Ph., (2016), Droit civil, les obligations,8er edition, Paris, L.G.D.J.
  44. Marty, G. et Raynaud, P. (1992), Droit civil, T II,les obligations, Paris,
  45. Mazeaud, Henri, léon, Jean et Chabas, F. (1998), Leçons de droit civil, T II, obligations et biens, Paris,
  46. Mazeaud, Henri et léon et Tunc, André (1983), Traité théorique et pratique de la responsabilité civil; Contractuelle et délictuelle , T I, Paris, Montchrestien.
  47. Planiol, Marcel, (1902), Traité élémetaire de droit Civil, T. II, Paris, librairie cotillion.
  48. Planiol, M. et Ripert, G ;(1931), Traité pratique de droit civil français, T VI, les obligations, avec le concours de P.Esmein, J.Radouant et G.Gabolde, Paris, Librairie générale de droit et de jurisprudence.
  49. Pothier, Robert Joseph, (1824), Oeuvre complètes de Pothier, T I, Traité des obligations, par M.dupin, paris.
  50. Remy, Ph., (1997), la Responsabilité contractuelle : histoire d’un faux concept, RTD civ. (avr-juin)1997.
  51. Savaux, Eric (1999), La fin de la responsabilité contractuelle?, Rciv.,(janv.-mars)1999.
  52. Terré.F., Lequette, J. et Simler, Ph. (2009), Droit civil, les obligations, Paris,
  53. Toullier, Charles-Bonaventure-Marie (1824-1828), Le droit civil français ; suivant l’ordre de Code civil, T VI, Paris.
  54. Tunc, André (1989), La responsabilité civile, Paris, Economica.
  55. Viney, G. (1995), Traité de droit civil ; introduction à la responsabilité, Paris, L.G.D.J.
  56. Weill, Alex (1971) Droit civil, Les obligations, Paris, Dalloz.

Persian Sources:

Adl, Mansur-ol Saltanah, Mustafa, 1952, Civil Law, 5th edition, Tehran, Amir Kabir Publication.

Ahmad Daylami; Mohammad Zaman Rostami; Mohammad Hadi Rostami, Survey of Ta’ddy and Tafrit as Remover of Barrier of Civil Liability in Imamya’ Fiqh and its Difference With the Fault in Common Law, Comparative study on Islamic and western law, v 3, Issue 3 , November 2016, , pp. 51-76

Bigdeli, Saeed, Subordination of Contractual Liability from the Will of Parties in Iran's Civil Code, Journal of Studies in Islamic Law and Jurisprudence, v 9, issue 17, summer and autumn 2017, pp. 59- 82

Emami, Hassan, 1993, Civil Law, v 1, 12th edition, Tehran, Eslamieh publication

Gorji, Abolghasem, 1993, Legal Articles, v 1, first edition, Tehran, Tehran University Publication

Izanloo, Mohsen; Paktinat, Hassan, Procedural Law and substantive study of confluence and choosing tortious and contractual liability with respect to contract parties, Private Law Studies Quarterly, v 42, number 1, April 2012, pp. 67-87

Jazayeri, Seyyed Muhammad Jaffar Muravej, 1996, Hud-at-taleb fi sharh-el- makasib, v 3, first edition, Qom, Dar-ol Ketab

Jafari Langroodi, Muhammad Jafar, 2009, An Encyclopedia of Civil and Commercial Law, first edition, Tehran, Gange Danesh

---------------------, Law of Obligations, 4th edition, Tehran, Gange Danesh

--------------------, Civil Responsibility, The Judiciary Law Journal, v 3, issue 1, April 1963

Karimi, Abbas, Samadi, Afrouz, The Comparative Study of the Distinction Criterion between Contractual and Non-contractual Liability in Iranian and French Law, Comparative Law Review, v 11, issue 1, April 2020, pp. 291- 310

Katouzian, Nasser 1997, The General principles of contracts, second edition, v 4, Tehran, L.T.D Publishing Company

Kazemi, Mahmoud, Oskuyi Banaei, Majid, Civil Liability System in Iran Civil Code and Imami Jurisprudence; the gap of civil code in the field of civil liability, Quarterly of legal encyclopedias, v 2, issue 3, June 2019, pp. 202-230

Safaei, Seyyed Hosein, Rahimi, Habibollah, 2013, Civil Liability, 5th edition, Tehran, Samt publication

Safari, Mohsen, Paktinat, Hassan, Tortious and contractual liability: Differents and functions, Private Law Studies Quarterly, v 40, issue 4, January 2012, pp. 247-266

Seyyed Mostafa Mohaghegh Damad, Mohammad Issaei Tafreshi, Seyyad Hasan Vahdati Shobeiri, The scope of civil liability arising from non-performance, Journal of Comparative Law; Nameh Mofid, n 3, February 2003, pp. 21-40

 

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار