نوع مقاله : علمی و پژوهشی
نویسنده
دانشیار گروه حقوق خصوصی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.
چکیده
ترجیح پیشگیری بر درمان، بدیهی و بی نیاز از استدلال است. احتیاط گونه ای مهم از پیشگیری است. به ویژه در ده های اخیر، بر «رویکرد احتیاط آمیز در مسئولیت مدنی» بیشتر تأکید می گردد. اما، مراد از این عنوان چیست؟ در این رویکرد، احتیاط چه نقشی در مسئولیت مدنی ایفا می کند؛ و به طور مشخص نقش کدام یک از مولفه های مسئولیت مدنی را بر عهده می گیرد؟ باوجود توصیه ها و تأکیدهای فراوانی که بر رویکرد احتیاط آمیز می شود، کمتر به چیستی و چگونگی آن پرداخته شده است. هدف اصلی این مقاله پاسخ به این پرسش اساسی است؛ که با روش توصیفی و تحلیلی به انجام خواهد رسید. در حالی که قاعده احتیاط به عنوان یک تکلیف اخلاقی و حقوقی، در برخورد با موضوعات و به ویژه در رفتارهای اجتماعی، از اهمیت بسیاری برخودار است، ولی این جنبة آن کمتر مورد پژوهش قرار گرفته است. از این رو، در این تحقیق به مقدار ضرورت به شناسایی آن نیز پرداخته شده است. بر اساس یافته های این پژوهش از میان نقش های پیشنهاد شده و قابل تصور، احتیاط به مثابه هدف مسئولیت مدنی، نقشی است که منطقاً می توان در حوزه مسئولیت مدنی برای آن قائل شد. نویسنده نتوانسته است، برای نقش های پیشنهادی دیگر احتیاط در این زمینه، تبیین و توجیه معقولی پیدا کند.
تازه های تحقیق
در این نوشتار تکلیف به احتیاط به مثابة یک قاعدة ماهوی مطرح است؛ و اصل عملی احتیاط، تنها مصداقی از آن قاعدة کلی است و بر مبنای آن توجیه می گردد. بعلاوه در اینجا تکلیف به احتیاط اختصاص به مورد وجود علم اجمالی ندارد؛ بلکه در مورد شک ابتدائی به احتمال وجود خطر و ضرر مهم در هر فعل یا ترک فعلی نیز وجود دارد. قاعدة ماهوی متضمن تکلیف به احتیاط از مهم ترین وجوه پیشگیری است. مهم ترین مبنای تکلیف به احتیاط، قاعدة عقلی لزوم دفع ضرر محتمل است. براساس این قاعده وجود احتمال عقلائی و خردمندانة خطر و ضرر برای ضرورت احتیاط ورزی کافی است. از این رو، ضرورت احتیاط بربنیاد همة مکاتب اخلاقی وظیفه گرا، فضیلت گرا و سودگرا قابل توجیه است. نصاب درجة احتمال خطر و ضرر وابسته به میزان اهمیت محتمَل است. یعنی بین نصاب درجة احتمال و اهمیت محتمَل نسبت معکوس برقرار است. معیارهایی برای اجرای عینی تر قاعده احتیاط پیشنهاد شده است. لکن هیچیک از آنها به تنهائی کافی نیست؛ و باید از هریک در مورد متناسب استفاده؛ و برای تدوین استانداردهای جدید تلاش کرد. تکلیف به احتیاط هرگز نباید تا مرز ایجاد اختلال و بی نظمی، وسواس، دشواری و مضیقة غیر متعارف در زندگی تعمیم داده شود. در نگاه نخست، قرائت های مختلفی از رویکرد احتیاط آمیز در مسئولیت مدنی، قابل تصور است. این نقشها عمدتاً، در قالب وجه سلبی احتیاط، یعنی بی احتیاطی، بیان شده است. به باور نویسنده، بی احتیاطی هرگز نمی تواند جایگزین موضوع مسئولیت مدنی(ضرر) گردد. همچنین، بی احتیاطیِ محض برای ایجاد مسئولیت مدنی کافی نیست؛ زیرا، اقتضای آن را ندارد؛ و موجب و سبب مسئولیت مدنی باید مقتضی آن باشد. لکن مسئولیت مدنی به عنوان ضمانت اجرای تکلیف به احتیاط نقش ایفا می کند؛ از این رو، بی احتیاطی تأمین کنندة شرط نامشروع بودن فعل زیانبار است. بعلاوه، بی احتیاطی زیاندیده ممکن است فعل زیانبار خوانده را مباح کرده و رافع کلی یا جزئی مسئولیت مدنی وی گردد. لکن این نقشها در چارچوب نظریة تقصیر هم حاصل است. از این رو، تنها تبیین معقول از رویکرد احتیاط آمیز در مسئولیت مدنی این است که احتیاط، و به بیان دیگر، پیشگیری به مثابة احتیاط، هدف مسئولیت مدنی قلمداد گردد؛ و در طراحی و اجرای قواعد مسئولیت مدنی بیش از نگاه به جبران گذشته، پیشگیری از وقوع خطر و زیان در آینده، مورد توجه قرار گیرد. این امر در سطح قانونی با تصریح به تکلیف عمومی به احتیاط در موارد وجود خطر محتمل حاصل می گردد. بنابراین، به قانونگذار پیشنهاد می گردد که تکلیف عمومی به احتیاط به ویژه در قوانین مربوط به مسئولیت مدنی صریجاً بیان شود؛ و نیز دست کم در مورد خطرها و زیان های بزرگ صِرف عدم احتیاط اماره قانونی استناد عرفی ضرر به نقض کنندة این تکلیف مقرر گردد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
Principle of Precaution, and the Precautionary Approach in Civil Liability
نویسنده [English]
- Ahmad Deylami
Associate Professor, Department of Private Law, Faculty of Law, University of Qom.
چکیده [English]
Preference for prevention over cure is a truism. Precaution is an important type of prevention. Particularly, the Precautionary Approach in Civil Liability has been increasingly emphasized in recent decades. However, what the term precaution conveys and the specific stance it takes in civil liability is underexplored. Indeed, despite the many recommendations for the Precautionary Approach, little has it been studied to define what it is or how it works. In this vein, recruiting a descriptive-analytical design, the present study seeks to answer this fundamental question. The Principle of Precaution has already established itself as a moral and legal duty, and of great importance in dealing with various issues, especially social behaviors. Findings suggest that, among the many proposed and conceivable roles, precaution could logically be considered as the goal of civil liability in this respect. Explanation and justification on other roles are beyond the scope of the study.
کلیدواژه‌ها [English]
- Preemptive Action
- Precautionary Approach
- Principle of Precaution
- Goal of Civil Liability
- Prevention
- Precaution
- اردبیلی (محقق) ،1402ق،مجمع الفائده و البرهان، قم: موسسه النشر الاسلامی.
- اصفهانی، سید ابوالحسن ،1422ق، وسیله الوصول الی حقائق الاصول، قم، موسسه النشر الاسلامی.
- اصفهانی، محمد حسین ،1372-1366ش، نهایه الدرایه، قم، موسسه آل البیت(ع).
- املی، زهرا نوو اگلیز ،1388ش، «اصل احتیاط(Le principe de précaution) به مثابه ذهنیت و نشانه ای از نیاز انسان پست مدرن»، دو فصلنامه فلسفی شناخت، دوره2، ش2.
- امیری قائم مقام، عبدالمجید ،1385ش، حقوق تعهدات، تهران، نشر میزان،چ5.
- انصاری، شیخ مرتضی ،1419ق، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
- ایروانی، علی ،1422ق، الاصول فی علم الاصول، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه.
- ایزانلو، محسن ، اسدی ، زهرا،1398ش، «مطالعه تطبیقی کارکرد های دوگانه اصل احتیاط در مسئولیت مدنی»، مطالعات حقوق تطبیقی، دوره 10، ش 2.
- بادینی، حسن ،1389ش، «نگرش انتقادی به معیارِ «انسان معقول و متعارف» برای تشخیص تقصیر در مسئولیت مدنی»، فصلنامه حقوق، دوره 40، ش 1.
- بجنوردی، سید محمد حسن ،1388ش، القواعدالفقهیه، قم، دلیل ما.
- بحرانی، محمد سند ،1426ق، اسس النظام السیاسی عند الامامیه، قم، مکتبه فدک.
- بروجردی، آقا حسین ،1386ش، جامع احادیث الشیعه، تهران، فرهنگ سبز.
- ---------------،1415ق، نهایه الاصول، تهران: تفکر.
- بلیک، ژان الیزابت ، صادقی ، کمیل،1398ش ،اصل احتیاط زیست محیطی در پرتو قانون ایمنی زیستی، اخلاق زیستی، دوره 9، ش 32.
- حسینی مراغی، سید میر عبدالفتاح ،1425ق، العناوین، قم، موسسه النشر الاسلامی.
- حسینی، سید احمد ،1380ش، «احتیاط یا راه سوم»، فقه، دوره 8، ش 29-30.
- حسینی، سید احمد ،1382ش، «احتیاط های روا و ناروا: معیارها و ضوابط»، فقه، دوره 10، ش 35.
- حلّی(علامه)، حسن ،1425ق، نهایه الوصول الی علم الاصول، قم، مؤسسه الامام الصادق(ع).
- حلی، ابن ادریس ،1410ق، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم،دفتر انتشارات اسلامی.
- حلی، حسین ،1432ق، اصول الفقه، قم، مکتبه الفقه و الاصول المختصه.
- حیاتی، علی عباس ،1393ش، «مفهوم اصل احتیاط و جایگاه آن در مسئولیت مدنی»، پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 11، ش 40.
- خراسانی، محمد کاظم ،1439ق، کفایه الاصول، قم، موسسه النشر، الاسلامی.
- خمینی، سید مصطفی ،1418ق، تحریرات الاصول، قم، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- خوئی، سید ابوالقاسم ،1428ق، غایه المأمول، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
- دهقان، محمود، شعاریان ستاری، ابراهیم ، تقی زاده، ابراهیم ، سلطان احمدی، جلال ،1398ش، بازدارندگی به مثابه توجه به اصول اخلاقی در خسارت تنبیهی، اخلاق زیستی، ویژه نامه حقوق بشر و حقوق شهروندی.
- روحانی، محمد صادق ،1382ش، زبده الاصول، تهران، حدیث دل.
- ژوردن، پاتریس ،1397ش، حقوق مسئولیت مدنی و پارادیم های جدید آن (نشست علمی)، کانون وکلای داگستری اصفهان.
- شبیری زنجانی، سید موسی ،1419ق، کتاب النکاح، قم، موسسه پژوهشی رأی پرداز.
- شهید ثانی ،1405ق، مسالک الافهام، قم، موسسه المعارف الاسلامیه.
- صدر، رضا ،1420ق، الاجتهاد و التقلید، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه.
- صفائی، سید حسین ، رحیمی، حبیب الله ،1390ش، مسئولیت مدنی، تهران، سمت،چ2.
- طباطبائی قمی، تقی ،1371ش، آراؤنا فی اصول الفقه، قم، محلاتی.
- طباطبائی مجاهد، محمد ،1296ق، مفاتیح الاصول، قم، مؤسسه آل البیت(ع).
- طوسی (شیخ)، محمد ،1387ش، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبه المرتضویه.
- عاملی، شیخ حرّ ،1407ق، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت.
- عراقی، آقا ضیاء الدین ،1417ق، نهایه الافکار، قم، موسسه النشر الاسلامی.
- غروی نائینی، محمد حسین ،1406ق، فوائد الاصول، قم، موسسه النشر الاسلامی.
- الفاروقی، حارث سلیمان ،2006م، المعجم القانونی، بیروت، مکتبه بیروت ناشرون.
- کاتوزیان، ناصر ،1378ش، الزامهای خارج از قرارداد، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،چ2.
- کلینی، محمد بن یعقوب ،1407ق، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
- موسوی قزوینی، علی ،1427ق، تعلیقه علی معالم الاصول، قم، موسسه النشر الاسلامی.
- میرزای قمی، ابوالقاسم ،1430ق، القوانین المحکمه فی الاصول، قم،احیاء الکتب الاسلامیه.
- نجم آبادی، ابوالفصل ،1380ش، الاصول، قم، موسسه آیت الله بروجردی.
- نراقی، مولی احمد ،1417ق، عوائد الایام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
- یزدی، سید محمد کاظم ،1426ق، حاشیه فرائد الاصول، قم، دارالهدی.
- Applegate, J. (2000) "The precautionary preference: an American perspective on the precautionary principle", Human and Ecological Risk Assessment, 6(3), 413-443. https://doi.org/10.1080/10807030091124554.
- Bender L (1988) “A Lawyer’s Primer on Feminist Theory and Tort”, Journal of Legal Education, 38(1-2), 3-46. https://eric.ed.gov/?id=EJ373725.
- Bourguignon, D (2015) Le Principe de précaution; Définitions, applications et gouvernance, Union européenne.
- Campbell, G H (1993) Black’s Law Dictionary, 6th Ed, United States: west.
- Cass R S (2003) “Beyond the Precautionary Principle", University of Pennsylvania Law Review, 151(3), 1003-1058. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=307098.
- Chanteur, J (2001) "A philosopher's view", in La prévention et la protection dans la société du risqué: le principe de precaution prevention and protection in the risk society: the precautionary principle, Perret, L, Ridant, A, Guardiola, B, Amsterdam: Elsevier.
- Collart, D F (2003) "Le principe de précaution dans le réglement communautaire du 28 janvier 2002", Giuffre, 1, 239. https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=864580.
- Cornu, G (1996) Vocabulaire Juridique, Sixiéme Édition, Paris: Press Universitaires de France.
- Deguergue, M (2006) "Les avancées du principe de précaution en droit administratif français", Revue internationale de droit compare, 58(2), 621-641. https://www.persee.fr/doc/ridc_0035-3337_2006_num_58_2_19439.
- Fisher E (2001) “Is the Precautionary Principle Justice?” Journal of Environmental Law, 13(3), 315-334. https://commons.allard.ubc.ca/fac_pubs/331.
- Fitzgerald P J & Glanville Williams (1962) “Carelessness, Indifference and Recklessness: Two Replies”, the Modern Law Review, 25(1), 49-58. https://www.jstor.org/stable/1092634.
- Gignon Maxim, Oliver Ganry, Oliver Jardé, Cécile Manaouil (2013) "The Precautionary Principle: Is it Safe", European Journal of Health Law, 20(1), 261-270. Doi: 10.1163/15718093-12341272.
- Godard O (2003) "Revisiting the precautionary principle under the light of 2002-2003 French and international events", Hal archives-ouvertes, Paris: Godard – Alliance workshop.
- Hammitt J K, Jonathan B Wiener, Brendon Swedlow, Denise Koll and Zheng Zhou (2005) "Precautionary Regulation in Europe and the United States: A Quantitative Comparison", Risk Analysis 25, 25(5), 1-29. Doi: 10.1111/j.1539-6924.2005.00662.x.
- Hughes D (1995) “The Status of the 'Precautionary Principle' in Law”, Journal of Environmental Law, 7(2), 224-244. https://www.jstor.org/stable/44248040.
- Jiang P (2014) "A uniform precautionary principle under EU law", PKU transnational law review, 2(2), 490-518. https://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/pekuntlar2&div=20&id=&page=.
- Kourilsky, Philippe, ET Geneviève Viney (1999) Le Principe de Précaution, Paris: Inistut de France.
- Martin E A (2006) Oxford Dictionary of Law, Sixth Edition, London: Oxford University Press.
- Morkel D W (1983) “On the Distinction between Recklessness and Conscious Negligence”, the American Journal of Comparative Law, 30(2), 325-333. https://www.jstor.org/stable/839632.
- Nash J R (2008) “Standing and Precautionary Principle”, Columbia Law Review, 108(2), 494-527. https://www.jstor.org/stable/40041763.
- Noiville, C (2009) “Principe De Précaution ET Santé: Le point sur quinze années de jurisprudence”, Les Cahiers du Centre Georges Canguilhem, 1(3), 73-89. https://www.cairn.info/revue-les-cahiers-du-centre-georgescanguilhem-2009-1-page-73.htm.
- Rey, A (1998) Le Robert Micro, Nouvelle édition, Montréal Canada: Dicorobert Inc.
- Tapinos, D (2008) Prévention, précaution ET responsabilité civile, Paris: L’harmattan/ Logique Juridique.
- Tobias C w (1993) “The Case for a Feminist Torts Casebook”, Villanova Law Review, 38, 1517-1526.https://scholarship.richmond.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1851&context=law-faculty-publications.
- Tourneau, P (1972) La Responsabilité Civile, Paris: Dalloz.
- White A R (1961) “Carelessness, Indifference and Recklessness”, the Modern Law Review, 24(5), 592-595. https://www.jstor.org/stable/1092634.
- Wood, Stephen G, Stephen Q. Wood, Rachel A. Wood (2006) "Whither the precautionary Principle? An American assessment from an administrative Law Perspective", The American Journal of Comparative Law, 45(1), 581-613. https://doi.org/10.1093/ajcl/54.suppl1.581.
- Wright R W (1995) “The standards of Care in Negligence Law”, Published in: Philosophical Foundations of Tort Law, Oxford: Clarendon Press, pp. 249-275.
)
ارسال نظر در مورد این مقاله