مطالعه‏ ای تطبیقی در قواعد و سیر رویکردهای تفسیر قانوندرکامن‏ لا، فقه و رویه قضایی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق خصوصی، دانشگاه حکیم سبزواری.

چکیده

تفسیر قانون در هر نظام حقوقی ضرورتی انکارناپذر است که همواره نقش مهمی در اعمال قانون و اثرگذاری بر حقوق تابعان آن دارد. در نظام‏ حقوقی کامن ‏لا دو رویکرد مهم «لفظی» و «هدف‏ گرا» در برابر یکدیگر قرار دارد که هریک طرفداران خاص خود را داراست. این نوشتار ضمن ترسیم سیر حرکت رویکردی تفسیری در نظام کامن ‏لا به سوی رویکرد هدف‏ گرا و بیان قواعد مهم آن همچون «قاعده رفع نقص» و «قاعده تفسیر طلایی»، با روش توصیفی تحلیلی به بررسی این مساله می ‏پردازد که آیا رویکرد هدف ‏گرا و به ویژه قواعد مورد اشاره، در فقه و حقوق ایران مشابه یا نمونه قابل تطبیقی دارد؟ یافته‏ های پژوهش حاکی از آن است که فقه تقیّد ویژه‏ ای به «متن» دارد اما با وجود این مباحثی همچون «مقاصد الشریعه» یا عناوین مشابه آن که در کلام و آراء فقها مشاهده می ‏شود قابل تطبیق با رویکرد هدف ‏گرا در کامن ‏لا است. در حقوق و رویه قضایی ایران نیز می ‏توان رویکرد مشابهی را مشاهده کرد که علی ‏رغم پلورالیسم حقوقی بیانگر نوعی حرکت به سمت هدف‏ گرایی است.

تازه های تحقیق

قانون یا هر متن متضمن مفاهم حقوقی به طور معمول نمی‏تواند کامل باشد بطوری که حقوق و تکالیف اشخاص به خوبی از ظاهر متن فهمیده شود. پیش‏بینی فروض مختلف در قانون نیز امری ناشدنی و به دور از منطق قانونگذاری است از این رو تفسیر متن همواره امری اجتناب‏ناپذیر است. درکامن‏لا تفسیر لفظی و تفسیر هدف‏گرا دو رویکرد غالب این نظام حقوقی بشمار می‏آیند. هرچند تفسیر لفظی در قرن 18 و 19 رویکرد غالب بوده است ولی اکنون نیز همچنان طرفداران خود را داشته و قواعد زبانی مشخصی را برای آن وضع نموده‏اند. در دوره‏های بعدی به منظور جبران کاستی‏های قانون و هماهنگ ساختن مقررات با نیازها و اقتضائات جامعه، گرایش به رویکرد هدف‏گرا با بکارگیری قواعدی همچون «قاعده رفع نقص» و «قاعده تفسیر طلایی» طرفداران ویژه‏ای پیدا کرد. بر این قواعد انتقادات متعددی نیز وارد است از جمله اینکه اعمال این قواعد در راستای هدف‏گرایی با توسعه اختیارات قضات موجب نقض اصل تفکیک قوا، تعرض به حقوق اشخاص، ورود تفاسیر و دیدگاه‏های شخصی بنام مقنن می‏شود. از طرف دیگر معنای صریح و روشنی از جایگاه اعمال این قواعد وجود ندارد. با وجود این مزایای این قواعد همچون: رفع بی‏عدالتی ناشی از خلاء قانونی و جلوگیری از سوء‏استفاده نسبت به قانون، سبب شده است هم تفسیر هدف‏گرا و هم این قواعد به عنوان ابزارهایی جهت نیل به چنین تفسیری جایگاه خود را حفظ کند. در فقه اسلامی نیز اصول‏گرایی و تقید به متن رویکرد غالب و حاکم بر تفسیر متون شرعی است. با وجود این رویکردهایی همچون رویکرد «مولف‏محور» که می‏توان گفت شکل دیگری از رویکرد هدف‏گرایی (کشف مراد مولف) است نیز جایگاه ویژه‏ای دارد و اصطلاحاتی همچون «مقاصد الشریعه» و «غرض شارع» در کلام فقهای متقدم و متاخر نشان از پذیرش آن دارد و در عمل نیز در حل گره‏های حقوقی مورد استناد قرار گرفته است. در رویه قضایی ایران نیز استنادات و استدلال‏های مشابهی در آراء دادگاه‏ها مشاهده می‏شود. بنابراین با وجود پلورالیسم حقوقی نوعی وحدت در نظام‏های حقوقی مشاهده می‏شود که در صورت لزوم با یاری گرفتن از قواعد مختلف می‏توان از متن‏گرایی و تفاسیر لفظی عبور کرد و تفسیری هدف‏گرایانه در راستای نیل به اهداف و مصالح جامعه گام برداشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study on the Approaches to Law Interpretation in Common Law, Islamic Jurisprudence, and Iranian Judicial Precedent

نویسنده [English]

  • Abdolazim khoroushi
Assistant Professor, Department of Private Law, Hakim Sabzevari University.
چکیده [English]

Legal interpretation is an essential aspect in every legal system, consistently playing a significant role in the application of the law and its impact on the rights of individuals. In the common law system, two significant approaches, namely the "literal" and "purposive" approaches, exist in opposition to each other, each with its own proponents. This article, while tracing the trajectory of interpretive approaches in the common law system towards the purposive approach and elucidating its important principles such as the "mischief rule" and the "golden rule" of interpretation, seeks to analyze descriptively and analytically whether the purposive approach and to determine the extent to which the principles and rules of the purposive approach are acceptable and applicable in Islamic jurisprudence and the Iranian legal system. The research findings indicate that Islamic jurisprudence places special emphasis on the "text" of the law. However, discussions on topics such as the "Purposes of the Sharia" or similar concepts can be observed in the discourse and opinions of jurists, warranting further investigation. A comparable approach can be observed in Iranian laws and Islamic jurisprudence, indicating a movement towards the purposive approach despite legal pluralism.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Purposive Interpretation
  • Purposive Jurisprudence
  • Mischief Rule of Interpretation
  • Golden Rule of Interpretation

مراجع

افشار، سجاد، 1397ش، رهیافت مولف‏گرا در تفسیر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه دانش حقوق عمومی، ش 20.
امیدی، جلیل، 1376ش، تفسیر قانون در حقوق انگلستان، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 38، ش0.
انصاری، شیخ مرتضی، 1416ق، فرائد الاصول، جزءالثانی، قم، منشورات دارالاعتصام للطباعه و النشر قم المقدسه.
بحرانى آل طعان، احمد بن صالح، 1419ق، الرسائل الأحمدیة، قم، دار المصطفى لإحیاء التراث، ج3.
تقی‏زاده، جواد، بانشی، حسن، 1394ش، حدود صلاحیت مجلس شورای اسلامی در مقام تفسیر قانون از منظر شورای نگهبان، دانش حقوق عمومی، ش 12.
جاوید، محمدجواد، افشار، سجاد 1397ش، «رهیافت متن‏گرایی در تفسیر حقوقی، با تاکید بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه پژوهشی حقوق عمومی، ش 61.
جعفری‏تبار، حسن 1383ش، مبانی فلسفی تفسیر حقوقی، تهران، شرکت سهامی انتشار، چ1.
خمینى، سید روح‌اللّه، 1421ق، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، ج5.
روحانی، سید محمد صادق، 1392ش، استفتائات قضایی، قم، کلبه شروق.
سیمایی صراف، حسین، 1390ش، علت و راه‏های کشف آن در استدلال قیاسی، بررسی تطبیقی در فقه اسلامی و کامن‏لا، پژوهش‏های حقوق تطبیقی، دوره 15، ش2.
ــــــــــــــــــــــ ، 1395ش، هدف و منبع رویکرد تفسیری فقه اسلامی در قیاس با تفسیر کارکردگرا، فلصنامه پژوهش تطبیقی اسلام و غرب، ش 2.
الشریف، محمد مهدی، 1393ش، منطق حقوق؛ پژوهشی در منطق حاکم بر تفسیر و استدلال حقوقی، تهران، شرکت سهامی انتشار.
ــــــــــــــــــــــ ، 1396ش، «پلورالسم استدلال حقوقی در پرتو تفسیرهای متعارض»، دو فصلنامه حقوق تطبیقی، دوره 4، ش 1.
شعبه 22دیوانعالی کشور، دادنامه شماره 22.372.75، گزارش رای وحدت رویه 617 دیوانعالی کشور.
شعبه 23 دادگاه تجدیدنظر استان خوزستان، دادنامه شماره 9909976301001184 – 25/08/1399.
شعبه 39 دادگاه تجدیدنظر استان تهران، دادنامه شماره 9309970223900718 – 08/06/1393. قابل دسترس در:
https://ara.jri.ac.ir/Judge/Text/8250
شعبه 48 دادگاه تجدیدنظر استان تهران، دادنامه شماره 9309982136400388- 13/02/1395، قابل دسترس در:
https://ara.jri.ac.ir/Judge/Text/29117
غزالی، ابوحامد محمد بن محمد بن محمد، بی‏تا، المستصفی من علم الاصول، بیروت، دار التراث العربی.
کاتوزیان، ناصر، 1385ش، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، ج3.
کلینی، ابوجعفر، محمد بن یعقوب، 1365ش، الاصول من الکافی، ترجمه و شرح علی اکبر غفاری، تهران، دارالمتب الاسلامیه، ج8.
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، 1410ق، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، ج89.
منبری، سمیه، 1392ش، مقاصد شریعت از دیدگاه امام غزالی، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، دکتر نوید نقشبندی، رشته الهیات و معارف اسلامی، گرایش فقه شافعی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه کردستان.
Bailey, S. H., & Gunn, M. (1996). Smith and Bailey on The Modern English Legal System
(3rd ed.).
Barnett, R. E. (2011). Interpretation and construction. Harv. JL & Pub. Pol'y, 34, 65.
Canons about how Statutes are to be Construed. (n.d.). Vanderbilt Law Review, 3.
Catherine, M. (2007). Interpretation of Contracts. London, England: Routledge Cavendish.
Connolly, M. (2018). The Judiciary, Discrimination Law and Statutory Interpretation: Easy Cases Making Bad Law. Routledge.
Corbin, A. (1960). Corbin on Contract (Vol. 3, 2nd ed.). West publication.
Cross, R. (1995). Cross Statutory Interpretation (3rd ed.). London, England: Butterworth.
Easton, C. (2012). The English Legal System (1st ed.). London, England: Routledge.
Elliott, C., & Quinn, F. (2016). English Legal System 2016/2017. London, England: Pearson Education.
Eyer, K. (2022). Disentangling Textualism and Originalism. Con Law Now, Rutgers Law School Research Paper, No 13: 115.
Farrar, A. A. (1982). Judicial approaches to meaning in the interpretation of statutes. University Canterbury.
Gary Slapper, & David Kelly. (2010-2011). The English Legal System (11th ed.). Routledge. Retrieved from http://cw.routledge.com/textbooks/9780415566957/legislation.asp
Huxley-Binns, R., & Martin, J. (2014). Unlocking the English legal system. London, England: Routledge.
Kelly, D., & Slapper, G. (2010). The English Legal System: 2010-2011. London, England: Routledge.
Law Commission. (1969). The Interpretation of Statutes, No 21. London, England: His Majesty's Stationery Office.
Llewellyn, K. N. (1950). Remarks on the Theory of Appellate Decision and the Rules or Canons about How Statutes Are to Be Construed. Vanderbilt Law Review, 3(4), 395.
Lonnquist, T. (2003). The trend towards purposive statutory interpretation: human rights at stake. Revenue Law Journal, 13.
Martin, J. (2014). Key Cases: The English Legal System. New York, NY: Routledge.
Rao, S. (2014). Mischief Rule of Statutory Interpretation. Retrieved from:             www.lawctopus.com/academike/mischief-rule-statutory-interpretation/
Solum, L. B. (2010). The interpretation-construction distinction. Const. Comment., 27, 95.
Stawecki, T. (2012). Argument against absurdity of legal reasoning, fundamental, subsidiary or rhetoric? Argumentation 2012, Masaryk University.
Thombre, S. (2019). General principles of statutory interpretation with special reference to golden rule & mischief rule. International Journal of Law, 5(6).
Willmott, L., & Christensen, S. (2013). Contract law (4th ed.). London, England: Oxford University Press.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار