تبعیض مثبت به مثابه مبنایی حمایتی برای تضمین حقوق افراد دارای معلولیت؛ بررسی تطبیقی اقدامات داخلی و بین‌‌المللی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

استاد گروه حقوق عمومی، ‌‌دانشکده حقوق و علوم سیاسی، ‌‌دانشگاه تهران، ‌‌ایران.

10.22091/csiw.2024.8755.2345

چکیده

انسان‌‌های دارای معلولیت، ‌‌عمده‌ترین اقلیت جامعه بشری به حساب می‌‌آیند. اما علیرغم جایگاه اسلامی، ‌‌بین‌‌المللی و داخلیِ اصول بنیادین حقوق انسانی؛ نظیر حیثیت ذاتی انسان و برابری، ‌‌این گروه در استیفای حقوق خویش نسبت به سایرین، ‌‌با محرومیت مواجه بوده‌‌اند که ضرورت اقدامات مؤثر برای تضمین حقوق آنان، ‌‌بحث «تبعیض مثبت» را مطرح کرده است، ‌‌به نحوی که در اسناد بین‌‌المللی، ‌‌همانند موازین اسلامی و قوانین داخلی، ‌‌این عنصر به مثابه مبنایی حمایتی عمل می‌‌کند. پرسش اصلی نوشتار این است که تبعیض مثبت به عنوان مبنای حمایتی، ‌‌چه آثار و پیامدهایی در تضمین و حمایت از حقوق معلولان در نظام داخلی و بین‌‌المللی دارد؟ این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی منتج به این یافته است که تبعیض مثبت به دلیل برخورداری از جایگاه عقلانی و فطری، ‌‌مشروعیت بخش و عامل مهم شناسایی حقوق حمایتی برای افراد دارای معلولیت می‌‌باشد. اصلی‌ترین تأثیر حقوقی تبعیض مثبت، ‌‌به رسمیت شناختن این عنصر در قوانین داخلی و اسناد بین‌‌المللی می‌‌باشد تا معلولان از حقوق خود و مشارکت اجتماعی برابر با سایر شهروندان بهره‌مند گردند که در این راستا کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت مصوب 2006 و قانون حمایت از حقوق معلولان مصوب 1397 مجلس شورای اسلامی، ‌‌به عنوان نماد تأثیرپذیری از تبعیض مثبت در حمایت از معلولین محسوب می‌‌شوند. البته شایان توجه است که اقدامات داخلی از جهت الزام، ‌‌از پشتوانه اجرایی قوی‌‌تری نسبت به عرصه بین‌‌المللی برخوردار است. با این همه باید اذعان کرد که در ادبیات حقوقی کشور ما در خصوص تبعیض مثبت برای افراد توان‌‌خواه نظریه‌پردازی جامعی صورت نگرفته است.

تازه های تحقیق

تبعیض مثبت که از آن به تبعیض معکوس، ‌‌تبعیض عادلانه، ‌‌اقدام جبرانی و تبعیض روا هم یاد می‌‌شود، ‌‌پدیده نسبتاً جدیدی در ادبیات حقوقی به ویژه حقوق افراد دارای معلولیت است که البته این اصطلاح نه از بطن تکوین حقوق معلولان؛ بلکه برگرفته از حقوق اقلیت‌‌ها می‌‌باشد. این اصطلاح به مجموعه هنجارها، ‌‌برنامه ریزی‌‌ها و ساختارهایی گفته می‌‌شود که از طرف قانونگذار تجویز شده است تا بوسیله آن‌‌ها، ‌‌تفاوت‌‌های حقوقی ناشی از شرایط خاص معلولان به منظور رفع محرومیت‌‌ها و محدودیت‌‌های ایجاد شده در گذشته یا حال جبران شود.

سازوکارهای تبعیض مثبت بر حسب اوضاع و احوال و محیط مورد استناد به آن، ‌‌متنوع و گوناگون می‌‌باشد. سازوکارهای ذخیره، ‌‌سهمیه بندی، ‌‌رقابت خاص، ‌‌تشویق و معافیت، ‌‌از مهمترین روش‌‌هاست. همچنین موقتی بودن، ‌‌اولویت بخشی، ‌‌تدابیر خاص، ‌‌حمایت از جامعه هدف آسیب‌پذیر و نهایتاً تحقق اصل برابری ماهوی، ‌‌عدالت و کرامت انسانی از اصلی‌‌ترین اصول حاکم بر تبعیض مثبت محسوب می‌‌شوند. در موازین اسلامی با عنایت به نهی و ممنوعیت تحقیر و تخفیف حیثیت انسان معلول، ‌‌تعالی نگرش انسانی کرامت محور، ‌‌ایجاد عدالت و برابری ماهوی در بهره‌مندی از کرامت انسانی، ‌‌پشتیبانی از معلولان در نظام اجتماعی و اقتصادی آن؛ تبعیض مثبت، ‌‌به مثابه مبنایی محکم برای صیانت از حقوق معلولان تلقی می‌‌شود. نگرش‌‌های سنتی و یا رویکرد صرفاً پزشکی به معلولیت که آن را به عنوان یک عنصر غیرطبیعی و یا اختلال فیزیکی فهم کرده و به عنوان موانع تضمین حقوق معلولان به حساب می‌‌آمدند، ‌‌جای خود را به رویکرد اجتماعی و رهیافت حقوقی داده است که این رویکردها به جای نگرش خیریه‌‌ای و یا ترحم محور، ‌‌سعی دارد با نگرش کل‌گرایانه، ‌‌معلولیت را در ابعادی فراتر از نقص جسمی درک نماید.

اصلی‌ترین تأثیر حقوقی تبعیض مثبت در ارتباط با معلولان، ‌‌به رسمیت شناختن این عنصر در قوانین داخلی و اسناد بین‌‌المللی می‌‌باشد تا معلولان از حقوق خود و مشارکت اجتماعی برابر با سایر شهروندان بهره‌مند گردند که در این راستا کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت مصوب 2006 سازمان ملل متحد و قانون حمایت از حقوق معلولان مصوب 1397 مجلس شورای اسلامی، ‌‌به عنوان نماد تأثیرپذیری از تبعیض مثبت در حمایت از حقوق افراد دارای معلولیت محسوب می‌‌شوند که اقدامات داخلی هم از جهت الزام و ضرورت اجرا و هم از جهت اثرگذاری به جهت ضمانت اجرا، ‌‌از پشتوانه اجرایی و تضمین قوی‌‌تری نسبت به عرصه بین‌‌المللی برخوردارند. با این همه باید اذعان کرد که به طور عام در ادبیات حقوقی کشور ما در خصوص تبعیض مثبت و برابری حقوقی ویژه معلولان نظریه‌پردازی جامعی صورت نگرفته است و علی رغم اینکه نظام حقوقی ایران نظر مساعدی برای تبعیض مثبت در ارتباط با معلولان دارد، ‌‌اما در قوانین این عبارت به شکل صریح به کار نرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Positive Discrimination As A Supportive Basis for Ensuring the Rights of Persons with Disabilities; A Comparative Examination of Domestic and International Legal Measures

نویسنده [English]

  • Ebrahim Mousazadeh
Professor of the Department of Public Law, Faculty of Law and Political Science, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

Individuals with disabilities constitute a significant minority in human society. However, despite the existence of Islamic, international, and domestic fundamental principles of human rights such as inherent dignity and equality, this group has faced deprivation in realizing their rights compared to others. The necessity of effective measures to guarantee their rights has raised the issue of "positive discrimination," which functions as a supportive basis in international documents, Islamic standards, and domestic laws. The main question of this paper is: What are the effects and consequences of positive discrimination as a supportive basis for ensuring and protecting the rights of persons with disabilities in domestic and international systems? This article, recruiting a descriptive-analytical approach, concludes that positive discrimination, due to its rational and intrinsic basis, legitimizes and serves as a significant factor in identifying protective rights for individuals with disabilities. The primary legal impact of positive discrimination lies in the recognition of this element in domestic laws and international documents, allowing persons with disabilities to enjoy their rights and equal social participation like other citizens. In this regard, the Convention on the Rights of Persons with Disabilities adopted in 2006 and the Law on the Protection of the Rights of Persons with Disabilities passed by the Islamic Consultative Assembly in 2017 are considered symbols of the influence of positive discrimination in supporting persons with disabilities. However, it is worth noting that domestic measures have a stronger executive backing compared to the international arena. Nevertheless, it should be acknowledged that comprehensive theoretical discussions on positive discrimination for individuals with disabilities have not been adequately addressed in the legal literature of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Positive Discrimination
  • Disability
  • Compensatory Measures
  • Rights of Persons with Disabilities
  • Convention on the Rights of Persons with Disabilities

مراجع

قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
باریکلو، ‌‌علیرضا، ‌‌فاطمی‌‌نژاد، ‌‌سیدحسین، ‌‌1398ش، ‌‌«روایی و کارایی تبعیض مثبت در احقاق حقوق زنان»، ‌‌حقوق اسلامی، ‌‌ش63.
پروین، ‌‌خیرالله، ‌‌عارفی، ‌‌محمدشعیب، ‌‌1401ش، ‌‌«بررسی تطبیقی تبعیض مثبت در زمینه استخدام معلولان در حقوق ایران، ‌‌آمریکا و هند»، ‌‌مطالعات حقوق بشر اسلامی، ‌‌ش24.
جان قربان، ‌‌آزاده، ‌‌ابوالحسنی زارع، ‌‌حمید رضا، ‌‌1390ش، ‌‌«حمایت از حقوق انسانی معلولان در حقوق بین‌‌الملل»، ‌‌تعالی حقوق، ‌‌ش 15.
جاهد، ‌‌محسن، ‌‌کاوندی، ‌‌سحر، ‌‌1392ش، ‌‌«اقدامات جبرانی؛ نقد و بررسی دلایل موافقان و مخالفان» پژوهش‌نامه اخلاق، ‌‌ش 21.
رمضانی قوام‌آبادی، ‌‌محمد حسین، ‌‌1390ش، ‌‌«حمایت از معلولین در حقوق بین‌‌الملل»، ‌‌رفاه اجتماعی، ‌‌ش 41.
زارعی، ‌‌محمدحسین، ‌‌محمدی، ‌‌حمزه، ‌‌1392ش، ‌‌«تبعیض روا در آموزش عالی ایران با تأکید بر سهمیه‌‌های خاص»، مجلس و راهبرد، ‌‌ش 76.
سازمان ملل متحد، ‌‌1398ش، ‌‌معلولیت‌‌ها: راهنمای تطبیق و اجرای اثربخش کنوانسیون جهانی حقوق افراد دارای معلولیت، ‌‌ترجمه ابوالحسن فقیه و دیگران، ‌‌تهران، ‌‌سازمان بهزیستی کشور.
طبرسی، ‌‌فضل بن حسن، ‌‌1380ق، ‌‌مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ‌‌تصحیح ابوالحسن شعرانی، ‌‌تهران، ‌‌مکتبه العلمیه.
عمرانی، ‌‌سلمان، ‌‌بکشلو، ‌‌رضا، ‌‌محمدی، ‌‌محمدرضا، ‌‌1401ش «تبعیض مثبت» یا «تبعیض روا»؟ تاملی بر مفهوم شناسی تبعض در نظام حقوقی ایران؛ مطالعه موردی بومی گزینی‌‌های استخدامی»، ‌‌حقوق اداری، ‌‌ش30.
فهیمی، ‌‌فاطمه و دیگران، ‌‌1400ش، ‌‌«تحلیل نقد دیدگاه فمنیستی از تعاریف معلول و معلولیت در اسناد حقوقی ایران و اسناد بین‌‌المللی»، ‌‌نشریه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، ‌‌ش4.
کرمی قهی، ‌‌محمد تقی، ‌‌ابراهیمی، ‌‌مریم، ‌‌1401ش، ‌‌«بررسی تبعیض مثبت در اسناد سیاستگذاری بر مبنای جنسیت»، برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، ‌‌ش52.
گرجی ازندریانی، ‌‌علی اکبر و دیگران، ‌‌1390ش، ‌‌«تبعیض مثبت: تبعیض عادلانه یا درمان اثرات تبعیض»، ‌‌مجله تحقیقات حقوقی، ‌‌ش 55.
لاریجانی، ‌‌ساره، ‌‌کریمی، ‌‌احمد، ‌‌1401ش، ‌‌«بررسی «نظریه تبعیض مثبت» جاناتان ولف در نقد فمنیسم و رابطه آن با حقوق بشر»، ‌‌مطالعات حقوق بشر اسلامی، ‌‌ش25.
محسنی تبریزی، ‌‌علیرضا، ‌‌جبلی، ‌‌خدیجه، ‌‌1392ش، ‌‌«برساخت اجتماعی ناتوانی»، ‌‌فصلنامه بررسی مسائل اجتماعی ایران، ‌‌ش1.
مرکز پژوهش‌‌های مجلس شورای اسلامی، ‌‌1401، ‌‌توصیه‌نامه شماره 99 سازمان بین‌‌المللی کار، ‌‌قابل دسترس در:
http://rc.majlis.ir/fa/law/show/95088
هاشمی‌نژاد، ‌‌قاسم، ‌‌1391ش، ‌‌کتاب ایوب، ‌‌تهران، ‌‌هرمس.
References
Bacchi, C. (2009). Challenging the Displacement of Affirmative Action by Gender Mainstreaming. Asian Journal of Women’s Studies, 15(4).
Boxill, B. (2003). Affirmative Action. In R. G. Fryer, C. Heath, & C. Blackwell (Eds.), A Companion to Applied Ethics. Blackwell Publishing.
Cane, P. (2008). The new Oxford Companion to Law. Oxford University Press.
CRPD: Convention on the Rights of Persons with Disabilities. Retrieved from:    
http://unhcr.org/refword/docid/45f973632.html
Fleming, C. M., & Girma, H. (2021). "Positive discrimination does not mean anything": Understanding Black French Ambivalence toward Affirmative Action. Social Problems, 68.
Gurtler, M., & Gurtler, O. (2019). Promotion signaling, discrimination, and positive discrimination policies. Rand Journal of Economics, 50.
Bennett, M., Roberts, S., & Davis, H. (2019). THE WAY FORWARD – POSITIVE DISCRIMINATION OR POSITIVE ACTION? International Journal of Discrimination and the Law, 6.
Munyi, C. (2012). Past and present perceptions towards Disability: A historical perspective. Disability Studies Quarterly, 32(2).
Renshon, S. (2001). One American? Political leadership, national identity, and the dilemmas of diversity. Georgetown University Press.
Ruzicho, A. (2007). Handicap Discrimination: How to comply with the Rehabilitation Act of 1973. KF3738. R89.
Streba, J. (2009). Affirmative Action for the Future. Cornell University Press.
World Health Organization & World Bank. (2015). World Report on Disability. Geneva: World Health Organization.
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار