تحلیل حقوقی ماهیت موافقت‌نامه برجام با نگاهی به تجربه مشابه کره شمالی و عراق

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت‌علمی پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی، (سازمان سمت).

چکیده

برنامه جامع اقدام مشترک در جولای 2015، از سوی ایران و کشورهای موسوم به «۱+۵» منعقد و چند روز بعد، توسط شورای امنیت سازمان ملل متحد، طی قطعنامه 2231 تأیید شد. از همان زمان، بحث‌ها در مورد ماهیت حقوقی این توافق بالا گرفت. عده‌ای معتقد به معاهده بودن برجام در معنای کنوانسیون حقوق معاهدات وین 1969 و در مقابل، اکثریت، اعتقاد به غیر الزام‌آور بودن آن داشتند. یکی از دلایلی که غیر الزام‌آور بودن برجام را تأیید می‌کند، ماهیت این توافق و تعلق آن به خانواده توافق‌های دو یا چندجانبه در حوزه خلع سلاح در حقوق بین‌الملل است. درواقع، این پرسش مطرح است که اثر ماهیت موافقت‌نامه مورد بحث بر نوع رویکرد طرفین چه خواهد بود؟ تاکنون به برجام از این منظر کمتر نگریسته شده است. در این نوشتار، ضمن بررسی این ویژگی در پرتو ماهیت توافق‌های ذی‌ربط، به بررسی تطبیقی برجام با فرایند خلع هسته‌ای کره شمالی و عراق می‌پردازیم که به نظر می‌رسد به لحاظ تاریخی و ماهیتی، بیشترین شباهت را به برجام دارند و به نوعی، زمینه‌ساز تجربی انعقاد برجام محسوب می‌شوند.

تازه های تحقیق

شناسایی ماهیت برجام به‌عنوان توافقی در چارچوب و فضای معاهدات خلع سلاح دارای پیامدهایی برای تحلیل حقوقی برجام است که همواره باید مدنظر قرار گیرند. از این منظر، باید دانست که اجرا و تفسیر برجام باید در پرتو زمینه تاریخی و عملی توافقنامه‌های موجود درزمینۀ خلع سلاح و به‌طور خاص، خلع سلاح هسته‌ای مورد ارزیابی قرار گیرد. این شیوه موجب می‌شود ضمن انجام تحلیلی مبتنی بر واقعیت و در پرتو تحول تاریخی موضوع، از انجام ارزیابی‌های غیرمرتبط اجتناب شود. بر این اساس برجام دارای ویژگی‌های معاهداتی خانواده خلع یا کنترل سلاح است. در تفسیر و اجرای معاهدات خلع سلاح توجه به چند اصل ضروری است:

  1. اصل همه یا هیچ: تا زمانی که همه چیزی مورد توافق قرار نگیرد، هیچ‌چیز نهایی نخواهد شد. در روند مذاکرات معاهدات ذی‌ربط همیشه این امر مورد توجه کشورهای مذاکره‌کننده به خصوص در بعد دوجانبه بوده است.[1] در روند مذاکرات انعقاد برجام و همچنین، در حال حاضر در روند مذاکرات بازگشت ایالات‌متحده همواره بر این اصل تأکید شده است، به خصوص اینکه در روند مذاکراتی اخیر ایران چند موضوع ازجمله ارائه تضمین به عدم تکرار خروج از برجام و ابزار راستی‌آزمایی برای لغو تحریم را مطرح کرده است (www.nytimes.com, 2021). ضمن اینکه ممنوعیت درج حق شرط بر مفاد عمده معاهدات مورد بحث از این اصل نشئت می‌گیرد.
  2. یکی دیگر از نتایج اصل همه یا هیچ آن است که اگر کشوری از توافق خارج شود، سایر دولت‌ها می‌توانند به دلیل ماهیت به هم وابسته آن، از توافق خارج شوند. اقدامی که ایالات‌متحده در زمان خروج در می 2018 و ایران در می 2019 برای کاهش تعهدات گام‌به‌گام برجامی خود به آن استناد کردند.
  3. امنیت ملی دلیل پیوستن و درعین‌حال خروج از معاهدات خلع سلاح قلمداد می‌شود. با پیوستن به معاهدات مزبور امنیت همه اطراف معاهده برای دوری از مسابقه تسلیحاتی یا انحراف به سمت تولید تسلیحات غیرمتعارف افزایش می‌یابد. درعین‌حال، خروج، فشار، عدم اجرا یا اجرای تبعیض‌آمیز
    این گونه توافقنامه‌ها می‌تواند، توجیهی برای مخدوش شدن امنیت ملی‌شان تلقی گردد. استناد ایران
    به بند 37 مقدماتی برجام برای مقابله با خروج ایالات‌متحده از برجام و کاهش پیامدهای منفی آن
    بوده است؛ به‌نحوی‌که در عمل ایران قسمت عمده‌ای از تعهدات برجامی خود را رعایت نمی‌کند (www.president.ir/fa/110161).
  4. توجه بسیار ویژه به قصد طرفین معاهده در زمان اجرا و تفسیر: برخلاف معاهدات قانون‌ساز
    در معنای واقعی همچون معاهدات مؤسس سازمان‌های بین‌المللی، معاهدات حقوق بشر و حقوق بشردوستانه؛ معاهدات خلع سلاح به‌طور خاص باید در چارچوب منحصربه‌فرد ذهن طرفین معاهده در زمان انعقاد تفسیر و اجرا شود، زیرا عناصری چون پیوند وثیق تسلیحات به‌طور کلی و خلع سلاح به‌طور خاص با حاکمیت کشورها و امنیت ملی آن‌ها مانع از هرگونه تفسیر پویا و خارج از دایره اراده
    اولیه طرف‌های معاهده خواهد بود. اگر چنین تفسیری از معاهدات خلع سلاح یا قواعد عرفی ناشی
    از آن وجود داشت، دیوان در نظر مشورتی سلاح‌های هسته‌ای در سال 1996 به نتیجه دیگری می‌رسید (Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, 1996: 62). بنابراین، سخن گفتن از تفسیر پویا در خصوص این گونه معاهدات جایگاهی ندارد، مگر اینکه طرفین در کنفرانس‌های بازنگری دوره‌ای یا پیشنهادهای اصلاحی اعضا، به‌صورت دسته‌جمعی و با اجماع، آن را به تصویب برسانند که چنین امری در رویه این معاهدات تاکنون نمودی نداشته است (White, 2012: 111-117). این در حالی است که پیشرفت‌های علمی و توسعه تسلیحات جدید نیازمند بازنگری‌های جدی است که این امر بیشتر از طریق نهادهای غیررسمی، همچون رژیم کنترل فن‌آوری موشک یا گروه تأمین کنندگان هسته‌ای در مورد تسلیحات هسته‌ای یا ترتیبات واسنار در مورد تسلیحات متعارف (www.wassenaar.org) یا گروه استرالیا در مورد سلاح‌های میکروبی و شیمیایی (www.dfat.gov.au) انجام می‌شود.

هرچند گفته شد برجام توافقی غیر الزام‌آور است، زیرا اراده طرف‌ها بر این موضوع قرارگرفته است؛ بااین‌حال، اینکه توافقی غیرحقوقی همچون برجام واجد آثار حقوقی باشند می‌تواند موضوع نوشتار دیگری قرار گیرد، ازجمله اینکه نمونه‌ای برای موافقت‌نامه‌های آینده در زمینه‌های مشابه قرار گیرد؛ هرچند اجرای آن در دولت ترامپ با مشکل مواجه گردید. این در حالی است که شورای امنیت در بند 27 قطعنامه 2231 رویه مربوط به ایران را غیرقابل تسری به روندهای بعدی می‌داند. اما تجربه تاریخی توافق‌های مرتبط با تسلیحات هسته‌ای در خصوص ایران، کره شمالی و عراق خلاف این موضوع را اثبات کرده است. نکته دیگر اینکه برجام به حدی مورد توجه شورای امنیت قرار می‌گیرد که به‌عنوان بخشی از قطعنامه قلمداد می‌گردد و حتی بعد از خروج ایالات‌متحده، شورای امنیت با بازگشت تحریم‌ها علیه ایران مقابله می‌کند. این توافق در برجام صورت پذیرفته بود که شورای امنیت باید ضامن اجرای این توافق غیر الزام‌آور باشد. در این حالت، جدای از خواست و اراده طرفین آن به‌عنوان یک سند غیر الزام‌آور، بسته به شکل و ماهیت اظهارات شورای امنیت می‌توان برجام را در چارچوب حقوق منشور ملل متحد ازجمله ماده 103 منشور تجزیه‌وتحلیل کرد.

 

[1]. به طور مثال، در صفحه پایانی «برنامه اقدام مشترک» (Joint Plan of Action) تحت عنوان «عناصر گام نهایی برای یک راه‌حل جامع» مصوب 24 نوامبر 2013 در ژنو چنین آمده است:

With respect to the final step and any steps in between, the standard principle that "nothing is agreed until everything is agreed" applies. https://home.treasury.gov/system/files/126/jpoa.pdf

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Legal Analysis of the Nature of The JCPOA Agreement with regard to the Similar Experiences of North Korea and Iraq

نویسنده [English]

  • Abdollah Abedini
Faculty Member of the Institution for Research and Development in the Humanities (SAMT)
چکیده [English]

The Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA) was concluded between Iran and the so-called 5+1 states in July 2015, and a few days later, it was endorsed by the United Nations Security Council through Resolution 2231. Since then, debates have arisen regarding the legal nature of this agreement. Some argue that the JCPOA is a treaty under the 1969 Vienna Convention on the Law of Treaties, while the majority believe it is non-binding. One reason supporting the non-binding nature of the JCPOA is its nature and its classification as part of a group of bilateral or multilateral agreements in the field of disarmament in international law. The central question here is: what impact does the nature of this agreement have on the overall approach of the parties involved? So far, the JCPOA has been less frequently analyzed from this perspective. In this article, we examine this feature in the context of the nature of relevant agreements and compare the JCPOA to the denuclearization processes of North Korea and Iraq, which appear to be the most similar in both historical and substantive terms and have, in a way, served as the empirical foundation for the conclusion of the JCPOA.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Law of Treaties
  • JCPOA
  • Disarmament
  • Interdependent Obligations
  • Resolution 2231
ابوالحسن شیرازی، حبیب‌الله (1394ش). «کالبدشناسی مذاکره هسته‌ای ایران و امریکا تا حصول برجام و تصویب قطعنامه 2231»، پژوهشنامه روابط بین‌الملل، شماره 30، دوره ۲.
امیری، مصطفی؛ همایون حبیبی (1398ش). «امکان‌سنجی قابلیت برجام به‌عنوان الگوی حل‌وفصل اختلافات هسته‌ای»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۴۷، دوره ۲.
بذار، وحید؛ محسن محبی (1396ش). «سازوکار حل‌وفصل اختلاف ناشی از برجام و تعیین تکلیف تحریم‌های هسته‌ای ایران در برجام و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد»، مطالعات حقوقی، شماره ۹، دوره ۴.
بلیکس، هانس (1383ش). «خلع سلاح عراق: جستجو برای تسلیحات کشتارجمعی»، ترجمه: محمدحسین آهویی، چ. دوم، تهران: نشر اطلاعات.
سادات میدانی، حسین (1384ش). صلاحیت قانون‌گذاری شورای امنیت، تهران: مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
سینگ، صاحب (1395 ش). حقوق عدم اشاعه و اقدامات متقابل، ترجمه: سید رضا رفیعی و علی احدی، در پرونده هسته‌ای ایران و حقوق بین‌الملل: نگاهی غیرایرانی و چندگانه، تهران: خرسندی.
صالحی، اکرم؛ محمدرضا دهشیری؛ رحمت حاجی مینه (1398ش). ماهیت حقوقی-سیاسی خروج امریکا از برجام، فصلنامه راهبرد سیاسی، شماره ۹، دوره ۲.
صبور، مسعود؛ سید قاسم زمانی (1399ش). «قطعنامه 2231 شورای امنیت و خروج امریکا از برجام: از شأن نزول ماده 103 منشور ملل متحد تا نزول شأن آن»، پژوهش‌های حقوقی، شماره ۴۴، دوره ۴.
ضیایی بیگدلی، محمدرضا(13۸۵ش). حقوق معاهدات بین‌المللی، چ. سوم، تهران: گنج دانش.
عابدینی، عبدالله؛ محمدرضا ملت؛ مسعود احسن‌نژاد (1398ش). «بررسی تطبیقی تعهدات ایران در چارچوب نظام دسترسی در پادمان، پروتکل الحاقی و برجام»، دوفصلنامه حقوق تطبیقی، شماره ۱۱۲، دوره ۲.
فلسفی، هدایت‌الله (13۸۲ش). حقوق بین‌الملل معاهدات، چ ۲، تهران: فرهنگ نشر نو.
قاسمی، غلامعلی؛ عباس ایمن اسلامیه (۱۴۰۱). «تولید و کاربرد موشک‌های بالستیک در حقوق بین‌الملل و دکترین دفاعی جمهوری اسلامی ایران، پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب»، شماره ۹، دوره ۱.
ملاکریمی، امید و محمود جلالی (1396ش). «ماهیت برجام از منظر حقوق بین‌الملل»، مطالعات حقوق عمومی، شماره ۴۷، دوره ۱.
نشست تخصصی ابعاد حقوقی برجام (139۴ش). انجمن مطالعات ایرانی سازمان ملل متحد.
نظیف، مجتبی؛ علیرضا ظاهری (1397 ش). «نسل جدید موافقت‌نامه‌های بین‌المللی: برجام»، پژوهش حقوق عمومی، شماره ۵۸، دوره ۱.
 
References
Application instituting proceedings against the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, (Marshall Islands v. United Kingdom), 2014, at:  
https://www.icj-cij.org/public/files/case-related/160/160-20140424-APP-01-00-EN.pdf
Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide, (The Gambia v. Myanmar), ICJ Reports 2020.
Brölmann, Catherine (2005). “Law-Making Treaties: Form and Function in International Law”, Nordic Journal of International Law, Vol. 74.
Casey-Maslen, Stuart and Tobias Vestner (2019). A Guide to International Disarmament Law, UK: Routledge.
Corten, Olivier and Pierre Klein (eds) (2011). The Vienna Conventions on the Law of Treaties: A Commentary, Oxford: Oxford University Press.
Dekker, Guido (2001). The Law of Arms Control: International Supervision and Enforcement, Neverlands: Brill.
Dorr, Oliver and Kirsten Schmalenbach (2018). Vienna Convention on the Law of Treaties: A Commentary, 2th ed, Berlin: Springer.
Draft Articles on Responsibility of States for Internationally Wrongful Acts with commentaries, 2001.
Draft articles on the Law of Treaties with commentaries, 1966.
Dunworth, Treasa (2021).“Disarmament Law: A Call to Arms”, in, Treasa Dunworth and Anna Hood (eds.), Disarmament Law: Reviving the Field, Routledge.
http://president.ir/fa/110161
https://2009-2017.state.gov/documents/organization/140035.pdf
https://fas.org/nuke/guide/iran/joint-decl.pdf
https://home.treasury.gov/system/files/126/jpoa.pdf
https://treaties.un.org/pages/Treaties.aspx?id=26&subid=A&clang=_en
https://treaties.un.org/pages/ViewDetailsIII.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XXIII-1&chapter=23&Temp=mtdsg3&clang=_en
https://treaties.unoda.org/
https://www.armscontrol.org/factsheets/agreedframework
https://www.armscontrol.org/factsheets/dprkchron
https://www.armscontrol.org/factsheets/JCPOA-at-a-glance
https://www.armscontrol.org/files/Iran_P5_1_Nuclear_Deal_131123.pdf
https://www.armscontrol.org/treaties
https://www.armscontrol.org/treaties/agreed-framework-between-the-united-states-of-america-and-the-democratic-peoples-republic-of-korea
https://www.dfat.gov.au/publications/minisite/theaustraliagroupnet/site/en/index.html
https://www.iaea.org/sites/default/files/publications/documents/infcircs/2004/infcirc637.pdf
https://www.nti.org/learn/countries/iraq/nuclear/
https://www.nytimes.com/2018/05/08/world/middleeast/trump-iran-nuclear-deal.html
https://www.nytimes.com/2021/07/31/us/politics/biden-iran-nuclear-deal.html
https://www.reuters.com/article/us-usa-iran-un/un-security-council-president-dismisses-us-sanctions-move-on-iran-idUSKBN25L23T
https://www.state.gov/new-start/
https://www.state.gov/the-return-of-un-sanctions-on-the-islamic-republic-of-iran/
https://www.un.org/Depts/unscom/s98-166.htm
https://www.un.org/depts/unscom/unscom.htm
https://www.wassenaar.org/
Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA).
Joint Plan of Action, 23 November 2013.
Joost, Pauwelyn (2003). “A Typology of Multilateral Treaty Obligations: Are WTO Obligations Bilateral or Collective in Nature?” European Journal of International Law, Vol. 14.
Joyner, Daniel (2016). Iran’s Nuclear Program and International Law, Oxford: Oxford University Press.
Kierulf, John (2017). Disarmament under International Law, Montreal: McGill-Queen’s University Press.
Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, ICJ Reports 1996, para. 62.
Letter dated 18 February 2021 from the Chargé d’affaires of the United States Mission to the United Nations addressed to the President of the Security Council,     
at: https://undocs.org/en/S/2021/158
Letter dated 21 September 2020 from the Permanent Representative of the United States of America to the United Nations addressed to the President of the Security Council, at: https://undocs.org/S/2020/927
Loets, Adrian (2013). “Arms Control”, Max Planck Encyclopedia of Public International Law.
Memorandum of Understanding between the United Nations and the Republic of Iraq, S/1998/166, 27 March 1998, at: https://www.un.org/Depts/unscom/s98-166.htm
Mulligan, Stephen (2018). “Withdrawal from International Agreements: Legal Framework, the Paris Agreement, and the Iran Nuclear Agreement,” US Congressional Research Service.
Obligations concerning Negotiations relating to Cessation of the Nuclear Arms Race and to Nuclear Disarmament (Marshall Islands v. United Kingdom), ICJ Reports 2016.
Questions relating to the Obligation to Prosecute or Extradite, (Belgium v. Senegal), ICJ Reports 2012.
S/RES/2231 (2015).
Second Report on the Law of Treaties by Mr. G.G. Fitzmaurice, Special Rapporteur, A/CN.4/110, 1958.
Shaw, Malcolm (2017). International Law, 8th ed, Cambridge: Cambridge University Press.
Sicilianos, Linos (2002). “The Classification of Obligations and the Multilateral Dimension of the Relations of International Responsibility,” European Journal of International Law, Vol. 13.
Tuzmukhamedov, Bakhtiyar (2011). “Disarmament,” Max Planck Encyclopedia of Public International Law.
US-DPRK Agreed Framework/ Six-Party Talks, Geneva, 21 October 1994,         
at: https://media.nti.org/pdfs/aptagframe.pdf
Weybrecht, Matthew (2015). “State Department Affirms than Iran Deal Is Only a Political Commitment,” at: https://www.lawfareblog.com/state-department-affirms-iran-deal-only-political-commitment
White, Nigel (2012). “Interpretation of Non-Proliferation Treaties”, in, D. Joyner and M. Roscini (eds.), Non-Proliferation Law as a Special Regime, Oxford: Oxford University Press.
CAPTCHA Image