بررسی تطبیقی مبانی اصل شفافیت از دیدگاه اسلام و نظریه حکمرانی خوب

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارگروه حقوق دانشگاه آزاد اسلامی، واحد سمنان

2 استادیار گروه حقوق عمومی پردیس فارابی دانشگاه تهران.

چکیده

شفافیت، مقوله­ای است که در جهت تقویت رابطه حکومت با شهروندان، یک حرکت اساسی در بهبود سیاستگذاری قلمداد می­شود و یکی از مؤلّفه­های اساسی حکمرانی خوب به شمار می­آید. از میان عناصر مختلف حکمرانی خوب، شفافیت را می­توان یک رکن بنیادین جهت نیل به این تئوری در نظر گرفت که خود زمینه­ساز و تقویت­کننده دیگر مؤلفه­ها نیز به شمار می­آید. شفافیت و آگاهی عمومی مردم از آنچه در حکومت می­گذرد، موضوعی نیست که به جوامع مدرن امروزی اختصاص یابد؛ بلکه در رویکرد دینی نیز به مفهوم و محتوای شفافیت اشاره شده؛ همچنان­که سنّت پیشوایان اسلام مؤیّد اصل شفافیت و عدم احتجاب آنها در تعامل با جامعه است. اصل شفافیت دارای پشتوانه و مبانی تئوریک عمیقی بوده و از منظر مکاتب مختلف، مبانی گوناگونی برای آن در نظر گرفته شده است. اسلام در عین حال که به اصل شفافیت تأکید دارد، در خصوص مبانی آن دیدگاه مشخصی دارد که این دیدگاه در موارد متعددی با نظریه حکمرانی خوب مطابقت دارد و در پاره­ای از ابعاد نیز مغایرت دارد.
 

تازه های تحقیق

با توجه به مطالب مذکور در این جستار، در انتها، نتایج حاصل از این بررسی تطبیقی در دو رویکرد موصوف را این­گونه می­توان دسته­بندی کرد:

1- بحث ارزیابی حکمرانی خوب در اسلام، فرع بر این مقوله شناخت نظریه جامع قرآن درباره حکومت است. مشروعیت و جواز اجرای اصول و مؤلفه­های نظریه حکمرانی خوب در نظام اسلامی بر پایه اصول راهنمای اسلامی در باب حکومت، از قرآن و سنّت قابل استنتاج و توصیف و تحلیل است؛ هرچند در این خصوص، برخی تفاوت­ها نیز وجود دارد.

2- مهم­ترین نقطه تمایز در دو رویکرد حقوق اسلامی و حکمرانی خوب که باعث تفاوت در مبانی اصل شفافیت می­گردد همانا تفاوت در مبنای حکومت است. از منظر دینی، حاکمیت مطلق و ذاتی بر جهان و انسان از آن خداوند است و حکمرانی به عنوان روش إعمال قدرت، با مسأله امامت و ولایت پیوند ناگسستنی دارد؛ اما در رویکرد حکمرانی خوب مبنای حکومت صرفاً به اراده و خواست اکثریت عددی مردم گره خورده است.

3- مبنای اصل شفافیت در تفکر دینی به بحث از منشأ و ملاک تعیین ارزش­ها نیز بر می­گردد. در اسلام، همه ارزش­ها به گونه­ای طراحی و تنظیم شده است که در جهت نیل به کمال نهایی انسان یعنی «قرب الی الله» تأثیرگذار باشند. در رویکرد اسلامی باید مبانی اصل شفافیت بر اساس تعالیم و آموزه­های اسلامی باشد و در راستای اهداف نظام دینی قرار گیرد.

4- در نظریه حکمرانی خوب، سکولاریسم و اومانیسم دو عنصر اساسی محسوب می­گردند. در حکومت­های سکولار، مشروعیت حکومت همواره از آنِ مردم است و در یک نظام سیاسی مبتنی بر اومانیسم، حکمرانی صرفا ناظر به اهداف و نیازهای مادی و رفاه انسانی و توسعه است. از این رو، نظریه حکمرانی خوب صرفا به اموری تأکید می­کند که در پی افزایش مشارکت مردمی و اهداف انسان­گرایانه­ی مادّی می­باشند.

6- در رویکرد اسلامی، مطلوب و خوب­بودنِ حکومت فقط به توسعه و رفاه مادی محدود نشده است؛ بلکه حکومت در اسلام ابزاری برای زمینه­سازی و تسهیل رشد معنوی، اخلاقی و دینی مردم و سعادت ابدی و مادی است، که این موضوع باعث تفاوت در مبانی نگرش به موضوعات حکومتی شده است.

7- در تفکر اسلامی، ضمانت­اجرای شفافیت، علاوه بر قوانین و مقررات موضوعه، می­تواند وجدان دینی و تعهد شرعی یک فرد مسلمان در قبال خداوند متعال باشد. اسلام با تکیه بر آموزه­های وحیانی و محور قرار دادن اخلاق و صداقت و جمع بین مراقبت­های درونی و بیرونی، نظام انگیزشی قوی­ای را برای عدم کتمان حقایق و تحقق شفافیت فراهم آورده است.

9- در پایان، پیشنهاد می­شود اصول حکمرانی خوب تحت عنوان حکمرانی شایسته اسلامی در جامعه از جانب محققان مورد تبیین و تحلیل واقع گردد. اصطلاح حکمرانی شایسته، دارای مبنا و منشأ دینی است و این ظرفیت را دارد که با تکیه بر معارف دینی به نحو جامع و کامل­تری مؤلفه یک حکمرانی مطلوب اسلامی را مورد تأکید قرار دهد.

 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Comparative Study on Fundation of Transparency Principle in Sights of Islam and Good Governance Theory

نویسندگان [English]

  • mohsen taheri 1
  • mohammad Javad Arasta 2
1 Department of Law, Faculty of Humanities, Azad University of Semnan, iran
2 associate professor of Tehran University Law School, Farabi Campus
چکیده [English]

Transparency is a topic to reinforce the relations between the governorship and people, a fundamental motion to improve the politics and is one of the main component of good governance. From the different principles of good governance, transparency is the main element to reach to this theory that is planning and strengthening the rest of principles by itself. transparency and awareness of people from what happens at the government is not a topic just belongs to the modern communities , but also at the religious reflection have been pointed to the sense and concept of transparency and the Islamic leaderships traditions assisted to the element and lack of curtain at their relations with the society. The principle of transparency has the deep theoretical cover and basis and different schools, it has different basis. At the same time that Islam emphasis on the principles of transparency, it has the specific view about the elements that have concordance with the theory of good governance at the different cases and rarely has contradiction.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Principle of Transparency
  • Lack of Curtain
  • Freedom of Information
  • Islam
  • Good Governance

مراجع

  1.  

    1. ابن هشام، عبدالمالک­بن­هشام، 1408ق، السیره النبویه، بی­چا، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
    2. ارسطا، محمدجواد، 1393ش، حکمرانی شایسته در عظیم­ترین آیه قرآن، فقه حکومتی، س1، پیش­ش1.
    3. ـــــــــــــــــــــــ، 1391ش، نگاهی به مبانی تحلیلی نظام جمهوری اسلامی ایران، چ3، قم، بوستان کتاب.
    4. انصاری، باقر، 1386ش، مفهوم، مبانی و لوازم آزادی اطلاعات، نامه مفید، ش61.
    5. ــــــــــــــــ، 1378ش، آزادی اطلاعات، چ1، تهران، دادگستر.
    6. ایروانی، علی، 1406ق، حاشیه مکاسب، بی­چا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    7. آذرنوش، آذرتاش، 1386ش،  فرهنگ معاصر عربی- فارسی، بی­چا، تهران، نی.
    8. بوکیع، محمدبن­خلف­بن­حیان، بی­تا، اخبار القضاء، بی­چا، بیروت، عام الکتب.
    9. پدرام، سعید و رحمانی­زاده دهکردی، حمیدرضا، 1381ش، شفاف­سازی و پاسخگویی در نهادهای رسمی، مجلس و راهبرد، ش36.
    10. تمیمی آمدی، عبدالواحدبن­محمد، 1410ق، غررالحکم و دررالکلم، تصحیح سیدمهدی رجائی، چ2، قم، دارالکتاب الاسلامی.
    11. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، 1360ش، دائرة­المعارف علوم اسلامی، بی­چا، تهران، گنج دانش.
    12. جوادی آملی، عبدالله، 1368ش، ولایت فقیه؛ رهبری در اسلام، بی­چا، تهران، نشر فرهنگی.
    13. حبیبی، محمدحسن، 1382ش، بررسی حق آگاهی مردم به عنوان یک حق اساسی، حقوق اساسی، ش1.
    14. حجابی، حسن، 1382ش، مشارکت سیاسی و دیدگاه­های امام علی (ع) پیرامون آن، پژوهشنامه انقلاب اسلامی (دانشگاه اصفهان)، ش9و10.
    15. حرّانی، ابومحمدالحسن­بن­علی­بن­الحسین­بن­شعبه، 1394ق، تحف­العقول عن آل­الرسول، بی­چا، قم، مکتبة بصیرتی.
    16. حق­شناس، علی­محمد، 1379ش، فرهنگ معاصر هزاره، بی­چا، تهران، فرهنگ معاصر.
    17. حنبل، احمدبن­محمد، 1416ق، مسند، بی­چا، بیروت، دار صادر، مؤسسه الرساله.
    18. حیدری، سیدمحمد، 1423ق، معجم الفعال المتداوله، بی­چا، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه.
    19. دلشاد تهرانی، مصطفی، 1395ش، خلاصه سیره نبوی، دفتر سوم: سیره مدیریتی، چ3، تهران، دریا.
    20. دینوری، ابومحمد عبدالله­بن­مسلم­بن­قتیبه، 1418ق، عیون الاخبار، بیروت، دار الکتاب العربی.
    21. رضایی­زاده، محمدجواد و احمدی، یحیی، 1388ش، مبانی حق دسترسی شهروندان به اسناد و اطلاعات دولتی، فصلنامه حقوق، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، د39، ش4.
    22. ساریخانی، عادل و اکرمی­ سراب، روح­الله، 1392ش، کارکردهای پیشگیرانه شفافیت در سیاست جنایی، مجله حقوقی دادگستری، س77، ش82.
    23. سبحانی، جعفر، 1363ش،  فروغ ابدیت، بی­چا، قم، نشر دانش اسلامی.
    24. سروش محلاتی، محمد، 1375ش، نصیحت ائمه مسلمین، حکومت اسلامی، ش1.
    25. سیفی مازندرانی، علی­اکبر، 1425ق، مبانی الفقه الفعال، بی­چا، قم، موسسه نشر اسلامی.
    26. سیوطی، جلال­الدین عبدالرحمن­بن ابی­بکر، 1404ق، الدر المنثور فی تفسیر بالمأثور، بی­چا، قم، افست مکتبه المرعشی النجفی.
    27. شعبانی، قاسم، 1374ش، حقوق اساسی و ساختار حکومت جمهوری اسلامی ایران، چ3، تهران، انتشارات اطلاعات.
    28. صالح، صبحی، 1414ق، نهج البلاغه، تصحیح فیض الاسلام، چ1، قم، دارالهجره.
    29. ضمیری، عبدالحسین و نصیری حامد، رضا، 1389ش، حکمرانی خوب و نقش شفافیت در تحقق آن، پژوهشنامه، ش52.
    30. طباطبایی، سیدمحمدحسین، 1374ش، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، چ5، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
    31. طبرسی، علی­بن­حسن، 1403ق، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بی­چا، قم، مکتبه المرعشی النجفی.
    32. عاملی (محقق ثانی)، علی­بن­حسین، 1414ق، جامع المقاصد فی شرح القواعد، چ2، قم، موسسه آل­البیت (ع).
    33. کاتوزیان، ناصر، 1328ش، آزادی بیان، امر به معروف و نهی از منکر، درج در: آزادی بیان و اندیشه، تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران. چ1.
    34. کلینی، محمدبن­یعقوب، 1419ق، الاصول من الکافی، بی­چا، بیروت، دار التعاریف للمطبوعات.
    35. لوران، پش، 1385ش، حاکمیت قانون در فرانسه، ترجمه احمد مرکز مالمیری، مجلس و راهبرد، ش51.
    36. مجلسی (علامه)، محمدباقر، 1403ق، بحارالانوار، چ2، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
    37. مرکز مالمیری، احمد، 1385ش، حاکمیت قانون (مفاهیم، مبانی و برداشت­ها)، چ1، تهران، مرکز پژوهش­های مجلس شورای اسلامی.
    38. معین، محمد، 1360ش، فرهنگ فارسی معین، چ4، تهران، امیر کبیر.
    39. مکارم شیرازی، ناصر، 1426ق، انوار الفقاهه، چ1، قم، مدرسه الامام علی­بن­ ابی­طالب(ع).
    40. ملک افضلی اردکانی، محسن، 1389ش، آثار قاعده حفظ نظام، حکومت اسلامی، ش58.
    41. مهرپور، حسین، 1388ش، حقوق بشر و راهکارهای اجرایی آن، چ1، تهران، اطلاعات.
    42. نائینی، میرزا محمدحسین غروی، 1424ق، تنبیه­الامه و تنزیه­المله، تحقیق و تصحیح سیدجواد ورعی، بی­چا، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه.
    43. نرگسیان، عباس و هژبرافکن خلاری، حسن و معینی کربکندی، محمدرضا، 1394ش، مطالعه تأثیر رسانه­های اجتماعی آنلاین بر شفافیت و اعتماد عمومی با اثر میانجی­گری مشارکت عمومی (مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه تهران)، مدیریت دولتی، د7، ش3.
    44. نمک­دوست تهرانی، حسن، 1382ش، حق دسترسی به اطلاعات: بنیان­ها، روند جهانی و جایگاه ایران، رسانه، ش53.
    45. نوری الطبرسی، حسین­بن­محمدتقی، 1408ق، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ط2، بیروت، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.
    46. واعظی، احمد، 1378ش، حکومت دینی، بی­چا، قم، مرصاد.
    47. واقدی، محمدبن­عمر، 1369ش، المغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، بی­چا، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
    48. یزدانی زنور، هرمز، 1388ش، بررسی نقش شفافیت در تحقق حکمرانی مطلوب، حقوق عمومی، ش5.
      1. Bojan, Bugaric, (2002), Openness and Transparency in Public Administration: Chalenges for Public Law, Wisconsin International Law Jurnal, Vol. 22, No. 3.
      2. Pierpaolo Settembri, (2005), Transparency and The EU Legislator: Let He Who is Without Sin Cast the First Stone, JCMS, Vol. 43.
      3. Sturges, Paul, (2007), What is This Absence Called Transparency, Delivered at an ICIE Conference, Pretoria.

     

ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار