تأثیر مستی بر مسئولیت کیفری در حقوق کیفری ایران، اسکاتلند و فقه اسلامی

نوع مقاله : علمی و پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق جزا و جرم شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم .

2 استاد گروه حقوق جزا و جرم شناسی، دانشکده حقوق، دانشگاه قم.

3 استادیار گروه حقوق، مؤسسه آموزش عالی روزبهان ساری.

10.22091/csiw.2020.5560.1829

چکیده

تبیین نقش مستی در مسؤلیت کیفری مستلزم آگاهی از چگونگی تأثیرگذاری مصرف مسکرات و در نهایت تأثیر مستی در اراده مجرم و همین­طور نوع تفکر و بینش حاکم بر جامعه نسبت به افراد مست است. مستی می­تواند موجب سلب یا تزلزل اراده و قوه تمیز گردد. سوالی بنیادین که مطرح است عبارت است از این­که چه تشابه و تفاوت‌هایی بین نظام‌های حقوقی ایران، فقه و اسکاتلند در این خصوص وجود دارد؟ در پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی اهم نتایج به دست آمده این است که در هر یک از نظام‌های حقوقی یادشده سلب اراده ناشی از مستی جز در صورت وجود اراده سابق بر سلب اراده جهت ارتکاب جرم (مستی ارادی)، موجب انتفای مسؤلیت کیفری می‌شود؛ با این تفاوت که مستی ارادی به­طور مطلق به دلیل وجود عنصر تقصیر، موجب رفع مسؤولیت کیفری از شخص مست در حقوق کیفری اسکاتلند نمی‌گردد که این رویکرد با موضع مشهور فقها در خصوص قتل در حال مستی هم­خوانی دارد. در حقوق کیفری ایران مستی ارادی در صورتی رافع مسؤولیت کیفری شناخته نمی‌شود که مستی با قصد ارتکاب جرم صورت گیرد. البته در ایران مستی موجب انتفای مسئولیت کیفری در قتل عمدی نمی گردد. علاوه بر این، شناسایی مسئول اثبات مستی تفاوت دیگری است که در این نظام‌های حقوقی وجود دارد. مطالعه سیاست جنایی کشورهای ایران، اسکاتلند و فقه اسلامی مبین اتخاذ رویکرد سختگیرانه (به ویژه در حقوق کیفری اسکاتلند) در خصوص مسئولیت کیفری افرادی است که در حال مستی مرتکب جرم می‌شوند.

تازه های تحقیق

برای تحقق جرایم وجود دو رکن مادی و معنوی در کنار رکن قانونی ضروری است. لذا اگر فردی اراده یا قصد ارتکاب رفتار انجام شده را نداشته، در واقع واجد رکن معنوی شناخته نمی‌شود. اراده یا قصد عبارت است از میل نفسانی فاعل به یک رفتار خاص. مسکرات به دو صورت در بدنه اراده ایجاد دخالت می‌کند؛ یا اراده را به کلی سلب کرده یا آن را متزلزل می‌سازد. سلب اراده، اصولاً مسؤولیت کیفری را منتفی می‌سازد، ولی تزلزل اراده تأثیری در مسؤولیت کیفری ندارد. البته در صورت وجود اراده سابق بر مستی مبنی بر ارتکاب رفتار مجرمانه، سلب اراده هنگام مستی نافی مسؤولیت کیفری شناخته نمی‌شود.

قوانین کیفری پس از انقلاب با تأثیرپذیری از منابع فقهی، واجد مقررات سختگیرانه‌ای در خصوص رفع مسؤولیت از شارب خمر است؛ به گونه‌ای که مطابق با قانون مجازات اسلامی 1370، قتل در حال مستی موجب قصاص دانسته شده و انتفای مسؤولیت را مشروط بر اثبات مسلوب‌الارادگی تام متهم حین ارتکاب جرم و همچنین اثبات عدم وجود قصد سابق بر ارتکاب جرم در زمان مستی شناخته که مخالف با اصول کلی حاکم بر اصول و قواعد اثبات ماوقع در دعاوی کیفری است. به عبارت دیگر، اثبات عدم وجود قصد سابق بر ارتکاب جرم در زمان مستی (الامتناع بالاختیار لاینافی الاختیار) در خصوص قتل بر عهده متهم بود که قانون مجازات اسلامی 1392 این تخلف صریح از اصول و قواعد اثبات جرایم را تصحیح کرد؛ به گونه‌ای که بین قتل و سایر جرایم در این خصوص تفاوتی وجود ندارد.

در اسکاتلند با توجه به رویه قضایی موجود و به دلیل تعدد چشمگیر مستی ارادی، در حقوق کیفری این کشور عمدتاً زمانی که از مستی و تأثیر آن در مسؤلیت کیفری صحبت شده، مستی ارادی مدّنظر بوده است. مستی ارادی نیز اصولاً به عنوان عامل رافع مسؤولیت کیفری شناخته نمی‌شود؛ چراکه بنا بر استدلال موجود در پرونده «برنان»، بی‌پروایی فاحش مجرم مانع از رفع مسؤولیت کیفری می‌گردد؛ به عبارت دیگر، تصمیم یک شخص به اتخاذ خطر مستی شدید ارادی نشانگر گونه‌ای از تقصیر است. لذا جایی که دلیل بر آن حالت ذهنی قابل سرزنش وجود دارد اگر متهم مرتکب عنصر مادی جرم در آن حالت گردد مستحق محکومیت است. این قاعده در خصوص تمامی جرایم اعمال می‌شود و بر مبنای مصلحت عمومی توجیه می‌گردد. اما مستی غیرارادی، رافع مسؤولیت کیفری شناخته می‌شود.

در مقام مقایسه بین نظام‌های کیفری فقه، ایران و اسکاتلند می توان اینگونه گفت سیاست جنایی تقنینی ایران نگاه متفاوتی نسبت به مستی ارادی دارد و دایره شمول مسئولیت شخص مست را گسترش داده است ولی با این وجود موضع اسکاتلند موسع تر می باشد زیرا علاوه بر مواردی که شخص علم به تحقق جرم در حالت مستی دارد بلکه حتی اگر احتمال دهد در اثر مستی مرتکب جرم خواهد شد نیز مسئول خواهد بودکه موضع مشهور فقها در خصوص قتل ناشی از مستی تا اندازه زیادی با حقوق اسکاتلند دارای قرابت است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Impact of Intoxication on Criminal Liability in Criminal Law of Iran, Scotland and Islamic Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Morteza Fathi 1
  • Adel Sarikhani 2
  • reza rezaee 3
1 Assistant Professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, University of Qom .
2 Full Professor, Department of Criminal Law and Criminology, Faculty of Law, University of Qom.
3 Assistant Professor, Department of Law, Rouzbahan Higher Education Institute, Sari.
چکیده [English]

Explaining the role of intoxication in criminal liability requires knowing the impact of using intoxicants and finally the impact of intoxication on the perpetrator's will, as well as the way of thinking and insight governing the society towards the drunken persons. The drunkenness can lead to the loss or deterioration of will. The fundamental question that arises is what are the similarities and differences between the legal systems of Iran, Islamic jurisprudence and Scotland in this regard? In the present study through a descriptive-analytic method, the most important results are as follows: in each of the mentioned legal systems depriving the will resulting from drunkenness, except if there is a will prior to deprivation of the will to commit a crime (voluntary drunkenness), precludes the criminal liability. The difference is that voluntary drunkenness does not absolve the drunken criminal liability in Scottish criminal law at all because of the element of guilt. This approach is consistent with the well-known position of Islamic jurists regarding drunken murder. In Iranian criminal law, voluntary drunkenness is not recognized as precluding criminal liability if drunkenness is committed with the intent to commit a crime. Albeit, in Iran, drunkenness does not eliminate criminal responsibility for premeditated murder. In addition, identifying the person responsible for proving drunkenness is another difference in these legal systems. The study of Iran's and Scotland's criminal policy on drunkenness implies adopting a rigorous approach (especially in Scotland's criminal law) as to the criminal liability of those who are committing a crime in drunkenness.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Voluntary Intoxication
  • Involuntary Intoxication
  • Drunk to Blame
  • Scotland
  • Iran

مراجع

1)    ابوزهره، محمد، بی‌تا، الجریمة والعقوبة فی الفقه الإسلامی، دارالفکر العربی، بی‌جا.
2)    اردبیلی، محمدعلی، 1392ش، حقوق جزای عمومی، تهران، میزان،چ8،ج1و2.
3)    استریپ، ریچارد، 1389ش، ابعاد قانونی سموم، ترجمه مهدی کجانی حصاری، تهران، انتشارات دانشگاه علوم انتظامی،چ1.
4)    استفانی، گاستون، برنار بولوک ، ژرژ لواسور، 1377ش، حقوق جزای عمومی، ترجمه حسن دادبان، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی،ج1.
5)    افراسیابی، محمداسماعیل، 1377ش، حقوق جزای عمومی، تهران، انتشارات فردوسی،چ1،ج2.
6)    حبیب‌زاده، محمدجعفر ، فخربناب، حسین، 1384ش، مقایسه عوامل موجهه جرم و عوامل رافع مسؤولیت کیفری، فصلنامه مدرس علوم انسانی، دوره نهم، ش3.
7)    حلی، محقق، نجم‌الدین جعفربن حسن، 1408ق، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام،قم، موسسه اسماعیلیان،ج4.
8)    خویی، سید ابوالقاسم، 1422ق، مبانی تکمله المنهاج، قم، موسسه احیا آثار امام خویی،ج2.
9)    رشید یاسمی، هوشنگ، 1354ش، پزشکی قانونی و طب کار؛ مسمومیت‌ها، تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران،چ1.
10)زارع، سعید، 1392ش، مبانی کیفر در جرایم مربوط به مواد مخدر، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه شیراز.
11)زراعت، عباس، 1388ش، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، تهران، انتشارات ققنوس،چ1.
12)زراعت، عباس، 1392ش، شرح مختصر قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، انتشارات ققنوس،چ2،ج1.
13)سیوطی، جلال‌الدین، 2003م، الاشباه والنظائر فی قواعد و فروع فقه الشافعیه، بیروت، المکتبة العصریة.
14)شمس ناتری، محمدابراهیم ، کلانتری، حمیدرضا، زارع ، ابراهیم و ریاضت ،زینب ، 1393ش، قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی، تهران، نشر میزان،چ2،ج1.
15)شهید ثانی، زین‌الدین بن علی عاملی، 1413ق، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، موسسه المعارف الاسلامیه،ج15.
16)شیرزاد، جلال، 1389ش، پلیس و پزشکی قانونی، تهران، انتشارات دانشگاه علوم انتظامی،چ2.
17)صانعی، پرویز، 1382ش، حقوق جزای عمومی،تهران، انتشارات طرح نو،چ1.
18)طباطبایی، محمدحسین، 1362ش، نهایه‌الحکمه، قم، مؤسسه نشر اسلامی.
19)عدالتخواه، محمدرضا، 1393ش، مبسوط قانون مجازات اسلامی مصوب 1392، تهران، انتشارات مجد،چ1.
20)عمید، حسن، 1389ش، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات راه رشد،چ1.
21)قماشی، سعید، 1391ش، بازکاوی عنصر روانی در جرایم عمدی، مندرج در دایره‌المعارف علوم جنایی (مجموعه مقاله‌های تازه‌های علوم جنایی)، کتاب دوم، تهران، میزان.
22)کلمن، ورنان، 1379ش، اعتیاد چیست؟ معتاد کیست؟، ترجمه علیرضا میرفخرایی، تهران، نشر اوحدی،چ2.
23)گرجی، ابوالقاسم، 1375ش، مقالات حقوقی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،چ1.
24)گلدوزیان، ایرج، 1389ش، محشای قانون مجازات اسلامی، تهران، انتشارات مجد،چ13.
25)مجلسی، محمد باقر، 1403 ق، بحارالانوار، بیروت، انتشارات دار احیا التراث،ج2.
26)معلوف، لویس، 1992 م، المنجد،بیروت، دارالشروق،چ32.
27)مقدس‌اردبیلی، احمد، بی‌تا، مجمع القاعده والبرهان، قم، ج4.
28)موسوی خمینی، سید روح‌الله، بی‌تا، تحریرالوسیله، قم، موسسه مطبوعات دارالعلم،ج2.
29)میرسعیدی، سیّدمنصور، 1390ش، مسؤولیت کیفری، تهران، انتشارات میزان،چ3،ج1.
30)نجفی، محمدحسن، بی‌تا، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، لبنان، دار إحیاء التراث العربی،ج43.
31)نجیب حسنی، محمود، 1393ش، نظریه عمومی قصد جنایی، ترجمه سید علی عباس نیای زارع، تهران، نشر میزان،چ1.
32)نوربها، رضا، 1383ش، نگاهی به قانون مجازات اسلامی، تهران، چاپ میزان،چ1.
33)    A Scottish Government Consultation, Edinburgh Reducing the Drink Driving Limit in Scottland, (2012).
34)    Audit Scotland, An Overview of Scotlands Criminal Justice System, Auditor General for Scotland and the Accounts Commission,(2011).
35)    Elliot, Catherine and Frances Quinn,(2000) Criminal Law, Third Edition.
36)    Dunbar, James Robertson,(2012), Criminal liability for omissions in Scots law, LL.M(R) thesis, University of Glasgow.
37)    Griesbach, Dawn,(2009) Managing the needs of drunk and incapable people in scottland: A literature review and needs assessment, Scottish government social research.
38)    Hammersley, Richard,(2005) “Unthinking Drinking”, The Scottish Journal of Criminal Justice Studies, Vol. 11.
39)    Institute of Alcohol Studies, Crime and Social Impacts of Alcohol Factsheet.(2013)
40)    Parliament of Victoria(2000), Drugs and Crime Prevention Committee Inquiry into Public Drunkenness,  Level 8, Melbourne,2000.
41)    Stark, Findlay,(2009) Breaking down Brennan, Washington & Lee Law School, Juridical Review, United Kingdom.
42)    Stark, Findly and Aberden,(2011) Culpabale Carelessness: Recklessness and Neglignce in Scots and English Criminal Law, A Thesis presented for the degree of phd in law.
43)    Simester,A P,(2009) Intoxication is never Defence, Criminal Law Review 3.
44)    The Law Commission,(2009) Intoxication and Criminal Liability, No. 314, Crown Copyright.
 
ارسال نظر در مورد این مقاله
CAPTCHA Image

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار